بهترین روش برای محاسبه اعمال
انسان باید به خودش بگوید: «حالا که صبح شد و یک شب و روز دیگر از بهترین سرمایه (عمر) من از کفم رفت و یک روز به مرگ نزدیک‌تر شدم، درقبال آن، چه چیزی به دست آورده‌ام؟
چه خوب است که انسان یک دفترچه یادداشتی داشته باشد و وقتی که صبح از خواب بیدار می‌شود، بعضی از مطالب و مسائل مهم را در آن بنویسد. البته موضوع برای نوشتن و تفکر کردن، زیاد است، مثلاً می‌تواند سوداگری را به عنوان یک مسئله مهم انتخاب کند و بنویسید؛ سوداگری این است که چیزی بدهیم و در عوض چیزی بگیریم، پولی بدهیم و نانی بگیریم، وجهی بپردازیم و پارچه‌ای دریافت کنیم، کاری یاخدمتی انجام بدهیم و پولی دریافت کنیم و... و بعد کمی تفکر کند و ببیند اگر از او عزیزترین و گران‌بهاترین سرمایه‌اش را بخواهند، توقع دارد در قبال آن چه بهایی بپردازند. بعدش دوباره اندیشه کند و به خودش بگوید: «حالا که صبح شد و یک شب و روز دیگر از بهترین سرمایه (عمر) من از کفم رفت و یک روز به مرگ نزدیک‌تر شدم، درقبال آن، چه چیزی به دست آورده‌ام؟ آیا شب و روز گذشته‌ام به غفلت و گناه و خسران طی شد و یا درقبال آن، متاعی ارزشمند به دست آوردم که در روز واپسین، از سود آن بهره‌مند خواهم شد.»
... و این بهترین پند است.
... و اما آن دختری که بینی بیگانگان به عطرهای زننده‌اش، چشم بیگانگان به دکورهای تندش، حواس بیگانگان به جلوه‌های کاذبانه‌اش در مسیر عرضه و تقاضا به ایاب و ذهاب می‌افتد، چه می‌دهد و چه می‌گیرد؟ چه داده و چه گرفته است؟
و یا آن پسری که با ایستادن در گذرگاه‌ها و هرزه‌گردی در کوی و برزن، چشمانش را میزبان نوامیس مردم می‌کند و با چشم‌چرانی و ... روز را به شب و شب را درحسرت آنچه که در روز، ذهنش را مشغول خود کرده بود به صبح می‌رساند؛ درهمان دفتر، داده‌ها وگرفته‌های خود را فهرست کنند و بعد با حساب دو دو تا چهار تا، سود و زیان خود را محاسبه کنند. در این حساب کردن عاقلانه ومنطقی، خواهند دید که یک روز از سرمایه گران‌بهای عمرشان را دربهترین دوران خود (جوانی) به همراه شخصیت و کرامت انسانی و متانت وقار و عفت و... داده‌اند و در عوض، آنچه دریافت کرده‌اند، نه که هیچ، بلکه ... و گران‌بهاترین سرمایه خود را تباه کرده است؛ و عمر دادن و آتش گرفتن، سوداگری عاقلانه‌ای نیست.
... و این، بهترین روش برای محاسبه اعمال است.
حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا
همچنان که در مسائل شخصی، محاسبه‌ی نفس برای ما لازم است که فرمود: «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا»؛ باید محاسبه‌ی کار خود و اعمال خود و حرکات شخصی خود را داشته باشیم. محاسبه‌ی ملی هم یک کار بااهمیت و پرارزش است؛ خودمان را محاسبه کنیم، به خودمان نگاه کنیم؛ آنچه را که بر ما گذشته است، بار دیگر مورد نظر قرار دهیم؛ از آن درس و عبرت بگیریم، برای آینده بهره ببریم. (بیانات رهبر معظم انقلاب در حرم مطهر رضوی - 1392/01/01)
محاسبه اعمال قبل از مرگ، فرصتی برای اصلاح اعمال
چه خوب است که انسان (در هر مرتبه و در هر شغلی) وقتی به پشت سر خود نگاه می‌کند، در یک محاسبه‌ی دقیق و سخت‌گیرانه و بدون مسامحه، فهرستی از کارهایی را مشاهده کند که قابل ارائه‌ی به پیشگاه الهی است. این که به ما گفته‌اند: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا» و علمای سلوک و اخلاق، محاسبه را یکی از اولین وظائف سالک دانسته‌اند، برای این است که ما دائم در حال خواندن نامه‌ی عمل خودمان باشیم و در روزی که این نامه‌ی اعمال خوانده خواهد شد، غافلگیر نشویم.
قبل از این که نامه‌ی اعمال ما در پیشگاه الهی مورد محاسبه و مطالعه قرار بگیرد، خود ما بخوانیم؛ اگر کمبودی هست، اصلاح کنیم؛ اگر نقطه‌ی قوتی در آن هست، خدا را بر آن سپاس بگزاریم. و الا اگر این محاسبه را انجام ندهیم و غافل بمانیم، آن وقت غافلگیر می‌شویم.
این که به ما گفته‌اند: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا» و علمای سلوک و اخلاق، محاسبه را یکی از اولین وظائف سالک دانسته‌اند، برای این است که ما دائم در حال خواندن نامه‌ی عمل خودمان باشیم و در روزی که این نامه‌ی اعمال خوانده خواهد شد، غافلگیر نشویم.
امام سجاد(ع) در دعای ابوحمزه عرض می‌کند: «اللّهم فارحمنی إذا انقطعت حجّتی و کلّ عن جوابک لسانی و طاش عند سۆالک ایّای لبّی»، در مقابل سوال الهی، حجت انسان و استدلال انسان تمام می‌شود (به تعبیر رایجِ امروز، انسان کم می‌آورد) زبان انسان از گویایی می‌افتد و حتی ذهن و عقل و لب انسان هم آشفته می‌شود؛ «و طاش عند سۆالک ایّای لبّی». آن‌هایی که خودشان را زیر مداقه‌ی یک محاسبه قرار دادند، امید فرجی دارند.
وقتی به نامه‌ی اعمال خود نگاه کردیم و دیدیم در این نقاط کمبود وجود دارد، چون هنوز وقت باقیست و عمر باقیست، جبران می‌کنیم؛ «و أنیبوا إلی ربّکم» («أنیبوا» یعنی برگردید و جبران کنید) اگر دیدیم نقاط روشنی وجود دارد، به کمک الهی، به توفیق الهی و به هدایت الهی، دلگرم و امیدوار می‌شویم؛ هم خدا را شکر می‌گزاریم، هم ادامه می‌دهیم؛ محاسبه، فایده‌اش این است. (بیانات مقام معظم رهبری در دیدار نمایندگان هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی 1386/03/08)
