بنده خالص شده به دست خدا، سخن می‌گوید
در بعضی از آیات و روایات نهی از توصیف خداوند وجود دارد ولی در برخی دیگر برای خداوند به نوعی، وصف قائل شده اند به طور مثال در توحید صدوق مذكور است كه شخصی از حضرت امیر علیه السلام توصیف خداوند را درخواست می نماید و حضرت غضبناك می شود (1) اما در خطبه اول نهج البلاغه خود آن حضرت می فرمایند «الذی لیس لصفته حد محدود و لا نعت موجود » كه از این عبارت برداشت می شود كه خداوند صفت دارد لكن صفت او محدودیت ندارد و هر یك از صفات كمال خدا بی منتها می باشد راه حل این تعارض ظاهری و ابتدایی، دو آیه كوتاه از قرآن است كه می فرماید:
« سبحان الله عما یصفون إلا عباد الله المخلصین » (2)
یعنی خداوند پاك و منزه است از هر آنچه توصیف كنندگان در مورد او توصیف می كنند مگر آن توصیف كنندگانی كه بندگان مخلص خداوند می باشند كه توصیف آنها مطابق حق و واقعیت است و در واقع چون این بندگان به مقام مخلَصین رسیده اند دیگر توصیف آنها همان توصیف خداوند محسوب می شود چرا كه كلام آنها بدون هیچ شائبه ای همان كلام خداست و شیطان و سهو و خطا به هیچ شكلش در آنها راه ندارد چنانچه در قرآن، خود ابلیس بارها اعتراف به این حقیقت نموده است كه من بر بندگان مخلَص هیچ سلطه ای ندارم (3) البته مخلص با لام مفتوح و نه مكسور، و بین این دو بسی فرق می باشد چرا كه مخلص با فتحه لام یعنی خالص شده و كسی كه در این زمینه به پایان راه رسیده است و به عبارت بهتر خدا او را خالص نموده چنانچه خداوند در مورد ابراهیم و برخی دیگر از پیامبران فرموده ما آنها را خالص كردیم :
« إنا أخلصناهم بخالصة ذكری الدار » (4) .
و در مورد یوسف نیز وقتی هوای نفس و شیطان بر او غلبه نكرد، فرمود:
ما بدی و فحشا را از او دور نمودیم چرا كه او از بندگان مخلص – به فتح لام - ما بود (5)
اما مخلص با كسر لام اسم فاعل است یعنی كسی كه تازه مشغول خالص نمودن خود است حال ممكن است موفق بشود یا نشود و به پایان راه برسد یا نرسد!!
این مطالب مقدمه ای بود تا در ایام شهادت و مصیبت امام رضا علیه السلام، عالم آل محمد علیهم السلام بر سر سفره توحید ایشان مهمان گردیم چرا كه ایشان طبق حدیث سلسلة الذهب از شروط توحیدند(6) .
شیخ صدوق علیه الرحمه در كتاب شریف صدوق حدیثی راجع به توصیف خداوند نقل می نمایند كه هم از لحاظ لفظی بسیار زیبا و مسجع می باشد و هم از لحاظ محتوا در اوج قرار دارد:
امام عسكری علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارشان امام هادی علیه السلام و ایشان نیز به نقل از پدر بزرگوارشان امام جواد علیه السلام نقل فرموده اند كه شخصی در محضر امام رضا علیه السلام ایستاد و گفت:
« یابن رسول الله صِف لنا ربك فإن مَن قِبَلنا قد اختلفوا علینا ».
ای پسر رسول خدا خداوند را برای ما توصیف نما چرا كه مردمی كه در نزد ما هستند در این امر اختلاف نموده اند!
آن وقت آن حضرت شروع نمود:
« إنه من یصف ربه بالقیاس لا یزال الدهر فی الالتباس مائلا عن المنهاج ظاعنا فی الاعوجاج ضالا عن السبیل قائلا غیر الجمیل أعرّفه بما عرّف به نفسه من غیر رۆیة و أصفه بما وصف به نفسه من غیر صورة لا یدرك بالحواس و لا یقاس بالناس معروف بغیر تشبیه ومتدان فی بُعده لا بنظیر لا یمثل بخلیقته و لا یجور فی قضیته، الخلق إلی ما علم منقادون و علی ما سطر فی المكنون من كتابه ماضون و لا یعملون خلاف ما علم منهم و لا غیره یریدون فهو قریب غیر ملتزق و بعید غیر متقص یحقق و لا یمثل و یوحد و لا یبعض یعرف بالآیات و یثبت بالعلامات فلا إله غیره الكبیر المتعال » (7) .
هر كس كه خدا را از طریق مقایسه نمودن و تشبیه نمودن به مخلوقاتش توصیف كند در كل عمرش در اشتباه خواهد بود و در واقع از راه روشن منحرف شده و آن را گم كرده و در كجی و گمراهی مسافرت و كوچ نموده است و كلام غیر زیبا بر زبان جاری نموده است!
معرفی می كنم او را با آن چه كه خود خداوند با آن خود را معرفی نموده است بدون این كه خداوند قابل دیدن با چشم سر باشد و توصیف می نمایم او را با همان وصفی كه خداوند با آن وصف خود را توصیف نموده بدون این كه برای او صورت و شكلی قائل باشم!
خدا با حواس ظاهری مخلوقات قابل ادراك نیست و با انسانها نباید مقایسه شود و یكی انگاشته شود، خدا بدون تشبیه شدن به مخلوقات قابل شناخت است و در عین این كه از دسترس حواس ما دور است بسیار به ما نزدیك است بدون این كه در این مسأله نظیری داشته باشد.
مثلی در بین خلائق ندارد و در قضاوت هایش ظلم و جور روا نمی دارد تمام خلائق مطیع آن چیزی هستند كه او می داند و بر اساس آن چه كه او برایشان در غیب خود رقم زده در حركتند و عملی بر خلاف آن چه كه او از آنان سراغ دارد انجام نمی دهند و تمام خلق خواهان اویند و غیر او نجویند، بدون چسبیدن و امتزاج به بندگان نزدیك است و بدون جدایی و فاصله از آنان دور است، حقیقت دارد اما مثال ندارد، دارای وحدت است اما جزء ندارد، با نشانه ها شناخته می شود، و با علامت ها وجودش اثبات، هیچ خدایی جز او كه كبیر و متعالی است، وجود ندارد !!!!!
حقیر می گوید آن قدر از معارف و حقایق در این كلام قدسی و معجز نشان ، وجود دارد كه بزرگان علم و عمل از شرح جمله ای از جملاتش عاجزند و قسم به روح منور و مطهر گوینده این حدیث كه جز اولاد معصوم و آباء طاهرینش به عمق این كلام كسی را راهی نیست و ای كاش هنگام مشرف شدن در حرم مطهرش به جای حاجات بی ارزش مادی لیاقت فهم این سنخ از معارف و احادیث را از آن حضرت بطلبیم !!
پی نوشت ها:
1-توحید صدوق ص48 .
2- صافات / 159و160 .
3- نحل /100 و 99 و حجر /40 و ص/ 83 : إلا عبادك منهم المخلصین
4- ص / 46 .
5- یوسف / 24 .
6- توحید صدوق / 25 .
7- همان / 47 .
حمید حاج علی
مدّرس حوزه علمیه
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
مطالب مرتبط:
زندگانی امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام)
سخنان معصومین درباره امام رضا(علیه السلام)
عطر اخلاق امام رضا(علیه السلام)، در نسیم شعر شاعران
