مراحل و چگونگی برنامهریزی
همیشه باید در برنامهریزی، اصولی را رعایت و از اموری اجتناب کرد، وگرنه نمیتوان این برنامه را برنامهای مفید دانست.
وقتی سخن از برنامهریزی به میان میآید، برخی افراد از عدم موفقیت در برنامه خود، گله میکنند و میگویند: «برنامهریزی کردیم، ولی پیشرفتی در کار و تحصیلمان حاصل نشد و به هدف خود نرسیدیم!» باید به این گونه افراد یادآور شد: همیشه باید در برنامهریزی، اصولی را رعایت و از اموری اجتناب کرد، وگرنه نمیتوان این برنامه را برنامهای مفید دانست. در ادامه به چند عنصر اساسی در برنامهریزی اشاره میکنیم:
الف) تعیین هدف
برنامهریزی صحیح، هنگامی امکانپذیر است که هدف، به خوبی تعیین و تعریف شده باشد و باید تصویر روشنی از آن وجود داشته باشد تا کارها و تلاشهای لازم، در راستای رسیدن به آن هدف انجام شود. اهداف میتوانند بلندمدت و کوتاهمدت باشند و حتی هدف کوتاهمدت را میتوان به گامهای کوچکتر تقسیم کرد؛ مثلاً اگر هدف بلندمدت، رسیدن به تحصیلات عالی و گرفتن درجه دکتری است، میتوان هدف کوتاهمدت را ورود به دانشگاه و هدفهای کوچکتر را قبولی در هر سال تحصیلی و ترم تحصیلی قرار داد و برای رسیدن به آنها تلاش کرد.
در تعیین اهداف بلندمدت و کوتاهمدت باید به نکاتی توجه کرد: 1. هدفهای میانی و نهایی به صورت دقیق، مشخص و قابل ارزیابی باشد؛ 2. از مشاوره کردن با افراد آگاه دریغ نشود؛ 3. مدت زمان رسیدن به هر کدام از اهداف به صورت اجمالی مشخص باشد؛ 4. در برنامهریزی هفتگی و ماهیانه، به خواستهها و نیازهای شخصی و خانوادگی و تفریحات نیز توجه شود؛ 5. به توانایی، استعداد، ذوق و علایق و ساعاتی که در اختیار داریم، توجه شود؛ 6. بیش از اندازه و بیرون از حد توانایی خود برنامهریزی نکنیم.
ب) رعایت اولویت
در میان کارهایی که برای انسان پیش میآید، برخی در اولویت درجه یک و برخی در مرتبهای پایینتر قرار دارند؛ به عبارت دیگر، بعضی کارها ارزش و سود بیشتری نسبت به کارهای دیگر دارند، لذا در برنامهریزی باید به اولویتها توجه کرد تا در موقع تزاحم، به برنامه و کاری که ارزش بیشتر دارد و به انرژی و نشاط بیشتری نیاز دارد، پرداخته شود.
اگر برنامهریزی بر اساس اولویت صورت نگیرد، چه بسا کارهای اساسی و ضروری زمین بماند و به کارهای جنبی و غیر ضروری پرداخته شود. مثلاً ممکن است دانشجویی در طولترم، برای خودش این برنامهها را در نظر بگیرد: گذراندن واحدهای درسی مربوطه، همکاری با کانونهای فرهنگی و ورزشی، همکاری در اداره خوابگاه، شرکت در اردوهای تفریحی و فرهنگی و مانند آن. بنابر این، اگر اولویتبندی نکند، ممکن است زمان بهینه و مفید خود را صرف همکاری با کانون فرهنگی و اردوها که از اولویت کمتری برخوردارند بکند و برای درس خواندن که اولویت اول است، وقت کافی و مفید نداشته باشد. امیرالمۆمنین علی (ع) درباره اهمیت اولویتبندی در کارها میفرمایند: «کسی که به غیر مهم مشغول شود، مهمتر را از دست میدهد». [1]
ج) نظم و پایداری
تأثیر نظم و پایداری در زندگی و آثار مفید آن، بر کسی پوشیده نیست. نظم و استقامت در زندگی از اصولی است که موقتی نبوده، همواره در زندگی جاری و ساری است. بدون نظم و پایداری، بسیاری از امور به سامان نمیرسد و یا دیرتر به سامان میرسد. در این میان، اهمیت نظم، مضاعف است.
اگر با نگاهی دقیق به پدیدههای جهان بنگریم، متوجه خواهیم شد تمام کارها و امور جهان بر اساس نظمی دقیق اداره میشوند. آیا تا به حال دیده شده که خورشید مقداری دیرتر طلوع کند یا زودتر غروب کند؟ آیا تا به حال ماه و ستارگان با هم برخورد کردهاند؟ همه امور عالم بر اساس نظم و تدبیر است.
در آموزههای دینی بر اهمیت نظم در زندگی سفارش شده است؛ این امر مورد تأکید اولیای دین اسلام بوده است. امیرالمۆمنین علی (ع) در آخرین لحظات زندگی، پیروان خود را به دو امر مهم و حیاتی (که حقیقتاً عامل پیروزی و موفقیت است) سفارش میکند. ایشان میفرمایند: «شما را به دو چیز مهم سفارش میکنم: پرهیزکاری و رعایت حدود الهی و نظم در کارها». [2]
در سرگذشت امام خمینی نوشتهاند: ایشان فوقالعاده به نظم اهمیت میدادند، به طوری که حتی در مشرف شدن به زیارت نیز به آن توجه داشتند و مردم نجف، ساعت خود را با ورود ایشان به حرم حضرت امیرالمۆمنین (ع) تنظیم میکردند.
استقامت و ثبات قدم در هر کاری نیز جزو شرطهایی است که در به نتیجه رسیدن آن کار نقش بسیاری دارد. انسانی موفق خواهد بود که در اجرای برنامهای که دارد، پافشاری و مقاومت کند. اگر انسان، بهترین برنامهریزی را بکند، ولی در آن پافشاری و استقامت نداشته باشد، آن کار به ثمر نخواهد رسید. ثبات قدم و پشتکار، نه تنها افراد را به سوی پیشرفت و ترقی مادی رهنمون میسازد، بلکه فشارهای روحی را کاهش داده، اعتماد به نفس انسان را بالا میبرد.
د) یادداشت برنامهها
برنامهریزی، زمانی درست اجرا میشود که عناصر آن را به یاد داشته باشیم و بدانیم در هر روز و هر ساعت چه کارهایی باید انجام دهیم. به این منظور میتوانیم دفترچه یادداشتی به همراه داشته باشیم و برنامههای خود را در آن یادداشت کنیم. مثلاً سه ساعت مخصوص مطالعه و یک ساعت ورزش؛ یک ساعت استراحت بین روز و یک ساعت تماشای تلویزیون. سعی کنیم هر شب قبل از خواب، برنامههای خود را مرور کنیم و ببینیم تا چه اندازه در انجام آنها موفق بودهایم و چنانچه برنامهای دارای نقص است، نقص آن را برطرف کنیم.
ه) شناخت هدردهندههای وقت
گاهی تصمیم جدی میگیریم آن طور که برنامهریزی کردهایم عمل کنیم و هیچ خللی در آن برنامه راه ندهیم، اما کارها به شکلی که برنامهریزی کردهایم پیش نمیرود؛ یعنی در آن وقفه ایجاد میشود و بعضی فرصتها هدر میرود. در پارهای از این مشکلات، خودمان مقصریم، اما در بخشی از این مشکلات، این اطرافیان و مسائل دیگر هستند که وقت ما را هدر میدهند.
رایجترین هدردهندههای وقت عبارتند از: مهمانهای ناخوانده، سر و صدای همسایهها، هم اتاقی، تلفنها، صدای تلویزیون و جر و بحثهای بیثمر فردی و خانوادگی. برای کنترل و حذف هدردهندههای وقت، میتوان این توصیهها را به خاطر داشت: 1. محل خاصی برای مطالعه داشته باشیم؛ 2. تلفن را قطع کنیم؛ 3. «نه گفتن» را بیاموزیم و در کمال شجاعت و ادب به دوست خود بگوییم کار دارم؛ 4. تفریحات خود را تنظیم کنیم؛ 5. در هنگام مطالعه، تلویزیون، رایانه و ... را خاموش کنیم.
آفات برنامهریزی
هر فعالیت و هر برنامهای که در زندگی اجتماعی و فردی انجام میگیرد، میتواند آسیبهایی نیز داشته باشد. اگر به این آسیبها توجه شود و در فعالیتها مدنظر قرار گیرند، بازدهی کارها و درصد موفقیت آنها، بیشتر خواهد شد. برنامهریزی نیز به عنوان یک فعالیت، از این قانون مستثنا نیست و آسیبهایی آن را تهدید میکند. نمونههایی از آسیبهای برنامهریزی عبارتند از:
برنامهریزی برای مطالعه
در مطالعه نیز، لزوم برنامهریزی و تلاش برای رسیدن به هدف تعیین شده، مسئلهای روشن و بدیهی است. برنامهریزی در تحصیل و مطالعه، در قالب برنامههای کوتاهمدت و درازمدت، امری لازم و ضروری است. رسیدن به مدارج عالی علمی و تحصیلی، نیازمند برنامه بلندمدت است تا فرد در گذر زمان با گذراندن سطوح مختلف تحصیلی، خود را به آن هدف مطلوب برساند، اما تحقق اهداف بلند مدت در گرو تنظیم برنامههای کوتاهمدت و میانمدت است؛ یعنی هر دانش آموز و دانشجویی باید برای سال تحصیلی خود برنامهریزی کند و در ضمن آن سال، برای هر ترم تحصیلی خود برنامه منظمی داشته باشد و اهداف هر ترم را با برنامههای هفتگی و روزانه محقق سازد.
ویژگیهای یک برنامهریزی تحصیلی خوب
یک برنامهریزی صحیح و موفق باید قابل اجرا باشد و انگیزه فرد را برای تحصیل و مطالعه بیشتر، تحریک کند و نشاط و شادابی او را حفظ کند. بنابراین باید از ویژگیهای ذیل برخوردار باشد.
الف) برنامهریزی توسط خود فرد صورت گیرد
از آنجا که هر فرد، از نقاط قوت و ضعف خود شناخت دقیق دارد، بهتر میتواند یک برنامه مفید برای خود تنظیم کند. ارائه برنامهای کلی توسط مۆسسات برای خواندن دروس، نمیتواند دربردارنده نتایجی سودمند باشد. هر فردی باید خودش برنامهریزی کند. البته هر کس میتواند با مشاوره با والدین و افراد آگاه، در کسب اطلاعات و برنامهریزی خود، از آن استفاده کند، اما برنامه را باید خودِ فرد، با توجه به حجم دروس و ضعف خود در یک درس و قوتش در دروس دیگر، تنظیم کند.
ب) واقعگرایانه باشد
هر فردی باید با توجه به هوش و استعداد، امکانات و زمان مورد نیاز برای مطالعه یک موضوع، برنامهریزی کند. برنامههای بلندپروازانه، هرگز به نتیجه نمیرسند. اگر فردی در گذشته، برنامه ثابت و مشخصی نداشته است، باید زمانهای کوتاهی را برای مطالعه در نظر بگیرد و بعد از این مدت کوتاه، یک استراحت چند لحظهای داشته باشد و دوباره مشغول مطالعه شود. بنابر این، میزان مطالعه را باید به گونهای تعیین کرد که خود را ملزم و مقید به انجام آن بدانیم.
ج) همراه بودن با تشویق و تنبیه
یک برنامه خوب باید ضمانت اجرا داشته باشد. از پیشرفت خوب و به موقع آن، بازخورد و تشویقی نصیب مجری شود و به واسطه عدم اجرای صحیح و به موقع آن، فرد از مزایایی محروم شود. از سادهترین تشویقها و تنبیههایی که میتوانند در این زمینه کارساز باشند میتوان به: تشویق خود با ایجاد فرصت برای تماشای یک برنامه تلویزیونی و یا گفتوگو با یک دوست و یا خوردن چای و میوه و شیرینی، پس از اجرای موفقیتآمیز برنامه روزانه و مطالعه دروس، مطابق با برنامه تعیین شده و همچنین تنبیه خود با محرومیت از تماشای برنامه مورد نظر خویش و یا سایر مسائل مادی برای زمانی که طبق برنامه عمل نشده است، اشاره کرد. [4]
د) پیش بینی کارهای غیرمنتظره
گاهی اوقات، کارهای غیرمنتظره و مسائلی پیش میآیند که اگر برای آنها زمانی در نظر گرفته نشده باشد، تمام برنامه شما را به هم میریزد و شما را با مشکل مواجه میسازد. این کارها نیازمند پیشبینی وقت لازم است. به این منظور میتوان وظایف روزانه را طبقه بندی و اولویت بندی کرد و در صورت مواجه شدن با کارهای غیرمنتظره، از انجام دادن کارهایی که در اولویت اول نیستند، چشم پوشی کرد. چنانچه کارهای غیرمنتظره به نحوی باشند که تمام روز را به خود اختصاص دهند، باید کارهای درجه اول امروز را در وقت کارهای درجه دوم فردا انجام داد. با این تدابیر، خللی در برنامههای درجه یک ایجاد نمیشود؛ مثلاً اگر به علت عقد و ازدواج بستگان یا دوستان نتوانستید برنامه درسی امروز را که اولویت اول است، انجام دهید، باید آن را جایگزین برنامه درجه دوم فردا کنید.
پی نوشتها:
[1]. مَن اشتَغَلَ به غیرِ المُهِمِّ ضَیَّعَ الأهَمََّ (غررالحکم و دررالکلم، ج 2، ص 202، ح 952).
[2]. اُوصیکُم بتقوی اللّه و نَظمِ امرِکُمْ (نهجالبلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، ص 320، نامه 47).
[3]. برای مطالعه بیشتر، ر. ک: مدیریت فرهنگی مۆسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، مدیریت برنامهریزی و زمان، قم، 1385.
[4]. فتح اللّه شجری، یادگیری خلاق، ص 134.
نویسنده: علی احمد پناهی
منبع: پرسمان