آیا زید بن علی(علیهماالسلام) شاگرد واصل بن عطاء بوده است؟
مقدمه
برخی از علما بر این امر موافقت دارند که زید بن علی (علیهماالسلام) مدتی را نزد واصل بن عطاء، پیشوای معتزلیان، به شاگردی پرداخته و علم اصول را از او یاد گرفته است. بر این اساس نیز گفته‌اند به دلیل تفاوت‌های مبنایی بین واصل و شیعیان در اصول اعتقادات، میان زید و برادرش امام باقر (علیه السلام) اختلافاتی درگرفت. به عنوان نمونه دکتر مشکور چنین آورده است:
"زید بن علی (علیه السلام) شاگرد واصل بن عطا غزّال پیشوای معتزله است. از این جهت زیدیه پس از وی پیرو اهل اعتزال شدند. شیعیان کوفه چون زید را مخالف لعن شیخین دیدند، وی را ترک کردند. از این جهت معروف به رافضه (ترک کننده) گشتند. میان زید و برادرش امام محمد باقر (علیه السلام) اختلاف بود. محمد بن عبدالکریم شهرستانی درباره علت اختلاف بین زید و برادرش می‌نویسد: زید از آن جهت که شاگرد واصل بن عطا بود، مذهب اعتزال داشت و قَدری مذهب بود و شرط امامت را قیام و خروج به شمشیر می‌دانست حتی روزی گستاخانه به برادر گفت: پدر ما امام نبود زیرا هرگز خروج نکرد و شمشیر خود را در راه دین از نیام برنکشید".
در نتیجه در این مجال به بررسی این قول و صحت یا عدم صحت آن پرداخته می‌شود.
آشنایی با واصل بن عطاء
ابو حذیفه واصل بن عطا البصرى الغزّال از متكلّمان بزرگ اسلام است. وى در سال 80 هجرى در مدینه متولد شد و در بصره نشو و نما یافت و مردى «الثغ» بود و حرف «راء» را غین تلفظ مىكرد، لکن به دلیل فصاحت بالایی كه داشت كلماتى را كه در آن حرف «راء» بود غالبا ادا نمىكرد و به معنا و مترادف آنها كلمات دیگر به كار مىبرد. وى مدّتى شاگرد ابو الهاشم عبد اللّه بن محمد بن حنفیه و حسن بصرى بود. تصانیف بسیاری نگاشته است از جمله می‌توان به «اصناف المرجئه»، «المنزلة بین المنزلتین»، «معانى القرآن»، «طبقات اهل العلم و الجهل»، «السبیل الى معرفة الحق» اشاره کرد. وى در سال 131 هجرى در بصره در گذشت.
از جمله اعتقادات وی می‌توان به «منزلة بین المنزلتین» اشاره نمود. او معتقد بود مسلمان فاسق، نه مۆمن است و نه كافر بلكه در میان آن دو جاى دارد و فسق مرتبه بین ایمان و كفر است.
واصل، طلحه و زبیر و عایشه و پیروانشان را كه در جنگ جمل با حضرت على (علیه السلام) جنگیدند كافر نمی‌دانست و می‌گفت: ناچار باید یكى از آن دو دسته فاسق باشند و نمىتوان به درستى آن را شناخت، شاید على و حسن و حسین (علیهم السلام) و ابن عباس و دیگران فاسق بودند و شاید عایشه و طلحه و زبیر و دیگر پیروان آنان در جنگ جمل فاسق باشند. او می‌گفت: اگر على (علیه السلام) و طلحه و زبیر در پیش من بر یک پر سبزى گواهى مىدادند بر شهادت ایشان حكم نمىكردم زیرا مىدانستم كه یكى از آنان فاسق بودند ولى اگر دو مرد از هر كدام از آن دو گروه گواهى مىدادند، شهادت آن دو را مىپذیرفتم!
برخی از اقوالی که نشان می‌دهند زید شاگرد واصل بوده است
همانطور که در مقدمه اشاره گردید برخی از عالمان بر این امر اعتقاد داشتند که زید (علیه السلام) برخی از علوم را از واصل بن عطاء آموخته است. در ذیل به یکی از این اقوال اشاره می‌گردد:
شهرستانی در کتاب خود آورده است: "زید تصمیم گرفت دانش خود را در اصول و فروع افزایش دهد. پس برای یادگیری اصول، نزد واصل بن عطاء رفته و مذهب اعتزال را از وی آموخت و یارانش همگی معتزلی شدند. زمانی که برادرش محمد بن علی (علیهما السلام) از این امر اطلاع یافت به شدت وی را سرزنش نمود چرا که واصل معتقد بود جدشان علی (علیه السلام) در قیام بر علیه ناکثین و قاسطین خطا کرده است و همچنین بر خلاف مکتب اهل بیت (علیهم السلام) در زمینه مسئله قَدَر سخن می‌گفت".
همین مطلب را ابن ابی الدم در کتاب فرق الإسلامیة نیز آورده است.
رد قول تلمذ زید نزد واصل بن عطاء
با در نظر گرفتن برخی از نکات که در ذیل بیان می‌گردد قول شاگردی زید (علیه السلام) نزد واصل بن عطاء شهرتی است بی‌اساس، که بدخواهان و مغرضان آن را به وجود آورده‌اند:
1ـ امکان وجود اختلاف میان زید و برادرش ممکن نیست. زیرا زید بن علی (علیهما السلام) بیش از هر کس دیگری به مقام پدر و برادر گرامی خود آگاهی داشت و اگر چنین بود که شهرستانی در ملل و نحل خود آورده است، هرگز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حق ایشان نمی‌فرمود که زید و یارانش داخل در بهشتند. متن روایت چنین است: "الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ (علیهما السلام) قَالَ: وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَدَهُ عَلَى صُلْبِی فَقَالَ: یَا حُسَیْنُ یَخْرُجُ مِنْ صُلْبِكَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ زَیْدٌ یُقْتَلُ شَهِیداً إِذَا كَانَ یَوْمُ الْقِیَامَةِ یَتَخَطَّى هُوَ وَ أَصْحَابُهُ رِقَابَ النَّاسِ وَ یَدْخُلُ الْجَنَّة".[1]
امام حسین (علیه السلام) فرمودند: "رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) دست مبارکش را بر پشت من گذارد و فرمود: یا حسین! به زودی از صلب تو مردی به نام زید به دنیا می‌آید که به شهادت می‌رسد. پس چون روز قیامت رسد، او و یارانش بر گردن مردم پا نهاده و وارد بهشت می‌شوند".
2ـ زید ابدا ادعای امامت نداشته و این تهمتی است که به آن حضرت نسبت داده‌اند. (در مقالات بعدی به طور مفصل مورد بررسی قرار خواهد گرفت) آن جناب تابع و مطیع امامت برادر بزرگوارش بوده است ولی بازیگرانی بعد از آن حضرت قائل شدند به این اصل که "امام آن کسی که در خانه بنشیند و خود را از مردم بپوشاند نیست، بلکه امام هر فاطمی عالم صالح صاحب رأیی است که خروج به شمشیر نماید".
3ـ همانطور که گفته شد سال ولادت واصل حدود 80 هـ.ق گزارش شده است در حالی که به احتمال زیاد زید در سال 66 یا 67 به دنیا آمده و حدود 14 سال از واصل بزرگ‌تر است. با توجه به قدرت علمی بالای زید و تبحر او در علوم گوناگون از همان سنین کودکی و نوجوانی، بعید است برای آموزش مسئله مهمی چون اعتقادات نزد فردی رفته باشد که 14 سال از خودش کوچک‌تر است.
4ـ زید(علیه السلام) امام علی (علیه السلام) را افضل صحابه رسول الله (صلی الله علیه و آله) می‌دانست و معتقد بود بر اساس روایات موجود جایگاه ایشان نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) همچون منزلت هارون در کنار موسی (علیهماالسلام) بود. با در نظر گرفتن این نکته شاگردی وی نزد واصل امری معقول نیست. چرا که واصل چنین جایگاهی را برای جدش قائل نبوده و نسبت خطا و اشتباه به وی وارد می‌سازد.
5ـ قولی از ائمه(علیهم السلام) مبنی بر شاگردی زید(علیه السلام) نزد واصل بن عطاء گزارش نشده است. بلکه بالعکس امام رضا (علیه السلام) از او، به عنوان ، عنوان آل محمد (صلی الله علیه و آله) یاد کرده‌اند.
6ـ زید (علیه السلام) در میان خاندانی پرورش یافته بود که خود معدن علوم اسلامی و موطن شریعت و منزل وحی بودند و لزومی نداشت برای فراگیری دانش نزد شخص دیگری خارج از این خاندان رفته و اموری مهم چون اصول را از آن فراگیرد.
7ـ شهرستانی و ابن ابی الدم، همان‌گونه که ذکر شد، گفته‌اند که زید اعتزال را از واصل بن عطاء اقتباس کرده است و او و یارانش را معتزلی می‌دانند. در حالی که برخی از معتزلیان، چون سعید بن حمیری (م 573 هـ.ق) معتزله را منسوب به زید می‌دانند!!! این اختلاف رأی سبب تردید در صحت هر دو نقل خواهد شد.
8ـ موضوع تلمذ زید (علیه السلام) نزد واصل بن عطاء در منابع معتمد قدیم که در دسترس است نیامده است، شهرستانی نیز سند خویش برای این سخن را بیان نمی‌کند.
9ـ همان‌گونه که گفته شد واصل بن عطاء در بصره پرورش یافت و در آن شهر زندگی می‌کرد. در نتیجه زید(علیه السلام) برای یادگیری علوم از وی باید به بصره سفر کرده و وی را ملاقات می‌نمود. در حالی که چنین گزارشی در منابع تاریخی نیامده است. زید(علیه السلام) اندکی پیش از قیام ،سفری به بصره داشت لکن مدت اقامتش در آنجا یک یا دو ماه بیش‌تر نبوده است. در این زمان نیز بیش از 40 سال از عمر مبارکش می‌گذشت و شخصیت و اعتقاداتش شکل گرفته بود. بعید است در این مدت دو ماه آن هم برای فراگیری اصول نزد واصل رفته باشد.
در نهایت می‌توان در مورد رابطه زید (علیه السلام) و واصل بن عطاء چنین ادعا نمود که نوعی مذاکره، مباحثه و جدال علمی بین این دو نفر وجود داشته است. امری که بین عالمان بزرگ معمولاً رخ می‌دهد.
چکیده
برخی از علما بر این امر موافقت دارند که زید بن علی (علیهما السلام) مدتی را نزد واصل بن عطاء، پیشوای معتزلیان، به شاگردی پرداخته و علم اصول را از او یاد گرفته است. بر این اساس نیز گفته‌اند به دلیل تفاوت‌های مبنایی بین واصل و شیعیان در اصول اعتقادات، میان زید و برادرش امام باقر (علیه السلام) اختلافاتی درگرفت. واصل بن عطا البصرى الغزّال از متكلّمان بزرگ اسلام است. وى در سال 80 هجرى در مدینه متولد شد و در بصره نشو و نما یافت. با در نظر گرفتن برخی از نکات، قول شاگردی زید (علیه السلام) نزد واصل بن عطاء بی‌اساس خواهد بود:
1ـ امکان وجود اختلاف میان زید و برادرش ممکن نیست.
2ـ زید ابدا ادعای امامت نداشته و این تهمتی است که به آن حضرت نسبت داده‌اند.
3ـ زید حدود 14 سال از واصل بزرگ‌تر بود و بعید است برای آموزش نزد فردی رفته باشد که 14 سال از خودش کوچک‌تر است.
4ـ زید (علیه السلام) امام علی (علیه السلام) را افضل صحابه رسول الله (صلی الله علیه و آله) می‌دانست در نتیجه شاگردی وی نزد واصل امری معقول نیست.
5ـ قولی از ائمه (علیهم السلام) مبنی بر شاگردی زید (علیه السلام) نزد واصل بن عطاء گزارش نشده است.
6ـ زید (علیه السلام) در میان خاندانی پرورش یافته بود که خود معدن علوم اسلامی و موطن شریعت و منزل وحی بودند.
7ـ برخی از معتزلیان، چون سعید بن حمیری (م 573 هـ.ق) معتزله را منسوب به زید می‌دانند. بر خلاف آنچه در گزارش شهرستانی آمده است.
8ـ موضوع تلمذ زید (علیه السلام) نزد واصل بن عطاء در منابع معتمد قدیم که در دسترس است نیامده است، شهرستانی نیز سند خویش برای این سخن را بیان نمی‌کند.
9ـ زید در 40 سالگی حدود دو ماه در بصره اقامت کرد. بعید است در این سن و در این بازه زمانی اندک برای یادگیری مسئله اصول نزد فردی چون واصل رفته باشد. بی‌شک هر چه را لازم است تا آن زمان از ائمه (علیهم السلام) فراگرفته بود.
زینب مجلسی راد
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
1 - الإمام زید بن علی المفتری علیه، شیخ صالح أحمد خطیب، ص 53 تا 65.
2 - سیره و قیام زید بن علی، حسین کریمان، ص 222 تا 227.
3 - مقاله "زیدیه"، لیلا خسروی.
4- كفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، ص 307.
مطالب مرتبط:
نظر ائمه علیهم السلام نسبت به زید بن علی چه بود؟
