من از اینکه سقوط کنم نگرانم!!

هدایت و راهیابی برای طی کردن مسیری که انسان را به سعادت برساند، به طور فطری در انسان وجود دارد. در کنار این امر فطری عوامل زیادی وجود دارد که می تواند مایه گمراهی او گردد. حضرت امیر علیه السلام به مناسبت های گوناگون عوامل گمراهی انسان ها را بیان کرده است. شناخت این عوامل برای افراد با ایمان و هوشیار، مایه تکامل و سبب استواری مبانی دینی و اخلاقی می گردند.

هوای نفس

غرایز و احساسات مایه بقاء زندگی انسانند به طوری که اگر از زندگی انسان حذف گردند، انسان به نابودی کشیده می شود. با این حال باید توجه داشت که اگر این غرایز تعدیل نشوند و حد و مرزی برای آن ها مشخص نگردد، و انسان بازیچه غرایز سیری ناپذیر خویش قرار گیرد، بسوی نابودی قدم برمی دارد. در حقیقت هوی و هوس همان غرایز و احساسات حیوانی است که اگر از طریق معقولی محدود گردد، مایه بقاء زندگی انسان است و اگر لجام گسیخته گردد انسانیت انسان را نابود می کند. از دیدگاه امیرالمۆمنین علیه السلام تنها وسیله ای که می تواند هوای نفس را مهار کند، «تقوای الهی» است. امام علی علیه السلام درباره این عامل گمراهی و راه نجات از آن می فرمایند:

«اوُصیکمْ بِتَقْوَی اللّه الَّذی اَعْذَرَ بِمَا اَنْذَرَ وَاحْتَجَّ بِما نَهَجَ وَحَذَّرَکمْ عَدُوّا نَفَذَ فِی الصُّدُورِ خَفِیا وَنَفَثَ فِی الاْآذانِ نَجِیا فَاَضَلَّ وَاَرْدی، وَوَعَدَ فَمَنّی وَزَینَ سَیئاتِ الْجَرائِمِ وَهَوَّنَ مُوبِقاتِ الْعَظائِمِ حَتّی اِذَا اسْتَدْرَجَ قَرینَتَهُ، وَاسْتَغْلَقَ رَهینَتَهُ، اَنْکرَ ما زَینَ وَاسْتَعْظَمَ ما هَوَّنَ وَحَذَّرَ ما اَمَّنَ(نهج البلاغه، خطبه 83.)؛ توصیه می کنم شما را به تقوا و پرهیز از خدایی که با انذار خود راه عذر را [بر شما [مسدود ساخته و با دلیل روشن حجت را تمام کرده و شما را بر حذر داشته از دشمنی که مخفیانه در سینه های شما راه می یابد و آهسته در گوش ها می دمد، گمراه و پست می سازد و نوید می دهد و انسان رابه خواهش وا می دارد، گناهان و جرایم زشت را نیکو جلوه می دهد و گناهان بزرگ را سبک می شمرد تا به تدریج پیروان خود را فریب داده، در سعادت رابه روی گروندگان خود می بندد، زیبا را زشت نشان می دهد، آسان را مشکل و ایمنی را ترسناک جلوه می دهد».

امام علیه السلام در توصیه به مهار کردن نفس سرکش فرمودند: اِمْرَۆٌ أَلْجَمَ نَفْسَهُ بِلِجامِها، وَزَمَّهَا بِزِمامِها، فَاَمْسَکهَا بِلِجامِها عَنْ مَعاصِی اللّه، وَقادَها بِزِمامِها اِلی طاعَةِ اللّه( همان،خطبه 237 ) انسان باید نفس سرکش خود را زمام کند و آن را در اختیار گرفته، از گناهان نگاه دارد و زمان آن را به سوی اطاعت خداوند بکشاند.

کوته فکری و سبک عقلی

جمعیتی از ساکنان بصره، به تشویق طلحه و زبیر و امثال آن ها، کانونی برای آشوب و تفرقه افکنی به وجود آورده و در زمان های بعد نیز پایگاهی برای دودمان خیانت پیشه بنی امیه شدند و ضربه هایی به اسلام زدند و باعث گمراهی جامعه اسلامی شدند. امام علی علیه السلام با اشاره به کوته فکری این جمعیت که عامل گمراهی آنان شد، فرمودند: «خَفَّتْ عُقُولُکمْ وَسَفِهَتْ حُلُومُکمْ فَاَنْتُمْ غَرَضٌ لِنابِلٍ وَاُکلَةٌ لِآکلٍ وَفَریسَةٌ لِصائِلٍ(همان، خطبه 14)؛ عقل هایتان سبک و افکار شما سفیهانه است، پس هدف خوبی برای تیراندازان و لقمه چربی برای مفتخوران و صیدی برای صیادان هستید».

بی احتیاطی در شبهات

عمل کردن در موارد یقین و احتیاط و دست نگه داشتن در موارد شبهه، یکی از توصیه های بزرگان دینی است. بی احتیاطی و قدم نهادن در مسیری که محل شبهه و تردید است، باعث گمراهی فرد و جامعه خواهد شد.

امام علی علیه السلام در نامه ای که به فرزندش امام مجتبی علیه السلام نوشتند، در این باره فرمودند: «وَدَعِ الْقَوْل َ فیما لا تَعْرِفُ وَالْخِطابَ فیما لَمْ تُکلَّفْ وَاَمْسِک عَنْ طَریقٍ اِذا خِفْتَ ضَلالَتَهُ، فَاِنَّ الْکفَّ عِنْدَ حَیرَةِ الضَّلالِ خَیرٌ مِنْ رُکوبِ الاَْهْوالِ(همان، نامه 31)؛ در مورد آنچه نمی دانی سخن مگو، در آنچه موظف نیستی کسی را مخاطب نساز و در راهی که ترس گمراهی در آن داری قدم مگذار، چه اینکه خود داری به هنگام بیم از گمراهی بهتر از آن است که انسان خود را در مسیرهای خطرناک بیفکند».

آن حضرت در بخش دیگری از سخنانش می فرماید: «فَاعْلَمْ اَنَّک اِنَّما تَخْبِطُ الْعَشْواءَ وَتَتَوَرَّطُ الظُّلْماءَ وَلَیسَ طالِبُ الدّینِ مَنْ خَبَطَ اَوْ خَلَطَ وَالاِْمْساک عَنْ ذلِک اَمْثَلُ(همان)؛ بدان که در طریقی که ایمن از سقوط نیستی گام بر می داری و در دل تاریکی ها قدم می زنی و آن کسی که در اشتباه یا در حال تحیر و تردید است، طالب دین نیست و [در چنین موقعی، امساک و خودداری از چنین راه هایی بهتر است.»

پیروی از شیطان و لشکریانش

امام علی علیه السلام شیطان را مایه انحراف از دین دانسته و مۆمنین را از پیروی او باز می دارد. آن حضرت وسوسه ها و دشمنی های شیطان را چنین تشریح می کند: فَاحْذَروُا عِبادَاللّه  عَدُوَّ اللّه  اَنْ یعْدِیکمْ بِدائِهِ وَاَنْ یسْتَفِزَّکمْ بِنَدائِهِ وَاَنْ یجْلِبَ عَلَیکمْ بِخَیلِهِ وَرَجِلِهِ. فَلَعَمْری لَقَدْ فَوَّقَ لَکمْ سَهْمَ الْوَعیدِ، وَاَغْرَقَ اِلَیکمْ بِالنَّزْعِ الشَّدیدِ، وَرَماکمْ مِنْ مَکانٍ قَریبٍ؛ ای بندگان خدا! از دشمن خدا پرهیز کنید، مبادا شما را به بیماری خود مبتلا سازد و با ندای خود شما را به حرکت در آورد و بوسیله لشکرهای سواره و پیاده اش شما را جلب نماید. به جان خودم سوگند! او تیری خطرناک برای شکار کردن شما به چله کمان گذاشته و آن را با قدرت و فشار تا سر حد توانایی کشیده و از نزدیک ترین مکان به سوی شما پرتاب کرده است.

آن حضرت در بخش دیگری از بیانات خود، شیطان را بزرگترین خطر برای دین و دنیا دانسته و به قطع ارتباط با او توصیه می کند: «... فَاَصْبَحَ اَعْظَمَ فی دینِکمْ حَرْجا وَاَوْری فی دُنْیاکمْ قَدْحا مِنَ الَّذینَ اَصْبَحْتُمْ لَهُمْ مُناصِبینَ وَعَلَیهِمْ مُتَألِّبینَ. فَاجْعَلُوا عَلَیهِ حَدَّکمْ؛ [شیطان] بزرگترین مشکل برای دینتان و زیانبارترین و آتش افروزترین برای دنیای شما است. [او خطرناکتر] از کسانی است که دشمن سر سخت آنانید و برای در هم شکستنشان کمر بسته اید، پس آتش خشم خویش را در برابر او به کار اندازید».

افراط و تفریط در گرایش ها

یکی از عوامل گمراهی، افراط و تفریط در گرایش هاست. امام علی علیه السلام ضمن تقسیم بندی مردم به سه گروه می فرمایند: «اَلْیمینُ وَالشِّمالُ مَضِلَّةٌ وَالطَّریقُ الْوُسْطی هِی الْجادَّةُ، عَلَیها باقِی الْکتابِ وَآثارُ النُّبُوَّةِ، وَمِنْها مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَاِلَیها مَصیرُ الْعاقِبَةِ؛ [انحراف به] راست و چپ گمراهی و ضلالت است، و راه میانه، همان جاده [وسیع حق] است. قرآن و آثار نبوت، همین طریق را توصیه می کنند و گذرگاه سنّت پیامبر است و سرانجام بازگشت [همه] بدان سو می باشد».

صریح ترین نکته ای که از این فرمایش امیرالمۆمنین علیه السلام استفاده می شود این است که افراط و تفریط موجب گمراهی انسان از مسیر حق است. و در گرایش های اعتقادی، اخلاقی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی برای پرهیز از گمراهی باید راه وسط را که همان راه قرآن و اهل بیت علیهم السلام است انتخاب نمود. پایبندی و تعبد محض نسبت به قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام و الهام گرفتن از این دو ثقل گرانبها درتمام عرصه های زندگی، راهگشا و نجات دهنده همه مۆمنین در جو پر التهاب و پر تلاطم دوران معاصر خواهد بود.

بخش نهج البلاغه تبیان

منابع: مجله مبلغان، آذر 1381 - شماره 35؛ نویسنده: سبحانی

مطالب مرتبط:

جوانان جویای اخلاص بخوانند! 

10 عامل عمده گمراهی ما

مشیت الهی در هدایت و گمراهی!

مهمترین عوامل گمراهی انسان

4 عامل سعادت و بدبختی انسان‌ها

5 مانع بزرگ برای سعادت در زندگی