کتب مصور در دوره مغولی (2)

همانطور که قبلا نیز گفته شد، هنر ایرانی تحت تاثیر رهاوردهای هنر مغولی قرار گرفت . مهمترین تاثیرات هنر مغول بر نگارگری ایرانی دو چیز بود:

اول : بکارگیری سنت کارگاهی و تشکیل کارگاه ربع رشیدی در تبریز

دوم: ورود عناصر چینی به هنر نگاگری

در دوره ایلخانان مغول، کتب زیادی خصوصا در ربع رشیدی طبع شد که امروزه می توان با بررسی و تفحص در آنها به سنت های رایج در چگونگی تهیه کتب مصور و ویژگیهای زیبایی شناسی ایشان پی برد.

در ادامه به معرفی سه کتاب مصور شده در این دوره خواهیم پرداخت:

آثار الباقیه

کتاب "آثار الباقیه" در سال 391 هـ.ق به وسیله "ابوریحان بیرونی" دانشمند ایرانی برای نخستین بار نوشته شد. "آثار الباقیه" در سال 707هـ.ق توسط "الکتبی" رونویسی و سپس در شهر تبریز مصور گردید.

موضوع این کتاب تاریخ اقوام مختلف در دوران پیش از اسلام است. کتاب آثار الباقیه بیرونی شامل 24 ورق نگاره است.

اشخاص در تصاویر به صورت قرینه وار، دارای رداو عمامه و هاله ی نور گرد سر تصویر گردیده اند. پرده آرایی نقش دار این تالیف، ویژگی اوایل مکتب بغداد است، اما نقش هایی چون ابرهای در هم پیچیده، زمینه ی رنگی، درختان پیچ خورده و گره دار عناصری تازه در این اثر هستند.

از جمله تصاویر کتاب" آثار الباقیه" می توان به "تفویض مقام امامت به امام علی (ع) در غدیر خم"، اشاره کرد. این تصویر بیانگر گسترش تفکر شیعه در نیمه ی دوم حکومت ایلخانیان است. (تصویر1)

شاهنامه

شاهنامه بزرگ مغولی از نظر غنا، کیفیت و تعداد صحنه های مصور در کل تاریخ ایران همانند ندارد. این کتاب احتمالا بین سالهای 678-714 هـ.ق در شهر تبریز به تصویر کشیده شده است. شاهنامه یا کتاب شاهان توسط فردوسی شاعر نامدارایرانی در حدود سال 388هـ.ق به نظم در وامد و سپس محبوب ترین کتاب بین ایرانیان گردید. این کتاب بارها تکثیر شده ولی قدیمی ترین نسخه مصور از آن مربوط به قرن 7هـ.ق یعنی دوره ایلخانی است.

شاهنامه فردوسی این دوران، معروف به "شاهنامه دموت" دارای حدود 300 برگ بزرگ (29*41) است و در دو جلد تنظیم شده است. این کتاب در حدود 200 تصویر دارد ." شاهنامه دموت" تا قرن 10 هـ.ق در شهر تبریز نگهداری می شد،اما بعد از آن کتاب گم شد تا این که در قرن بیست میلادی، "ژرژ دموت" دلال فرانسوی این کتاب را برای فروش پاره کرد و بدین ترتیب این کتاب را به نام وی می شناسند.

ار شاهنامه دموت تنها 58 برگ مصور باقی مانده و صفحاتی از این کتاب در موزه ها و مجموعه های خصوصی اروپا و امریکای شمالی پراکنده است. در نقاشی های این کتاب، تاثیر عوامل چینی کمتر و تاثیر طرح های سفال های عهد سلجوقی بیشتر است. یکی از مشهورترین صحنه های این کتاب، " مجلس زاری بر جسد اسکندر" است.(تصویر2)

در زمینه ی نقاشی ها و لباس افراد از رنگ طلا زیاد استفاده شده است. در کتاب "شاهنامه ی دموت" صحنه های شکار، پادشاهی اسکندر، زندگی رستم و زورآزمایی پهلوانان مورد توجه بسیار قرار گرفته است. در این کتاب نقش مایه های ققنوس و اژدهاو شیوه ی نمایش ابرها، صخره ها و درختان احتمالا منشا چینی دارند.¹

کلیله و دمنه

کتاب "کلیله و دمنه" در نیمه ی اول قرن 8هـ.ق در تبریز مصور شده است و در حال حاضر در کتابخانه ی دانشگاه استانبول نگهداری می شود. نمایاندن درون و بیرون بنا و فراتر رفتن شاخه های درخان از قاب تصویر از جمله خصائص نقاشی های این کتاب است.

در تصویر ی از کلیه و دمنه، داخل خانه همزمان با منظره ی بیرونی آن نشان داده شده است. بخش خارجی این تصویر به نمایش درختان پر از گل و برگ بیرون خانه در حالی که وارد متن نقاشی شده اند، اختصاص یافته است و تصویر داخل خانه اشاره به خنثی شدن برنامه ی قاتلی دارد که قصد کشتن همسر خودرا داشته است. (تصویر3)

پی نوشت:

1- گودرزی، ص46

پاکباز، روئین/ نقاشی ایران از دیرباز تا امروز

رایس، تالبوت/ هنر اسلامی

اکبری، تیمور و پوریا کاشانی/ تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران

گودرزی، مرتضی/تاریخ نقاشی ایران

مطالب مرتبط:

نگارگری در دوره شاه اسماعیل

هنر ایرانی و سبک جانوری (2)

زمینه های فرهنگی در مکتب هرات