بررسی جایگاه علمی زید بن علی (علیه السلام)

با در نظر گرفتن این نکته که عالمان سده دوم هجری، اعم از علمای شیعه و اهل سنت و معتزله و مرجئه به پیشوایی زید بن علی (علیهما السلام) در دانش و فضیلت به اتفاق گواهی داده، قیامش علیه امویان را قیام اهل علم و زهد و ورع شمرده، یارانش را در شمار فقها و قاریان قرآن می‌دانند لازم است قدری پیرامون شخصیت علمی وی بحث شده، افکار، آثار، اساتید و شاگردانش مشخص گردند. در این مجال به قدر امکان به این موضوع پرداخته خواهد شد.

معرفت زید به رسالت

معرفت زید به اسلام، فروع آن و قواعدش امری پذیرفته شده می‌باشد، چرا که او پس از شهادت پدرش، تربیت یافته برادر بزرگ‌ترش امام باقر (علیه السلام) بوده است. شیخ طوسی او را در شمار یاران امام صادق (علیه السلام) آورده و اشاره می‌نماید که وی اخذ علم از امام صادق (علیه السلام) داشته است.

روایت زیر از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است و ایشان گواهی می‌دهند که زید فردی آگاه  به احکام خدا و انسانی ربانی بوده است:

"فعن فضیل الرسان أنه قال: دخلت علی أبی عبد الله بعد ما قتل زید، فأُُدخِلتُ بیتا فی جوف بیت فقال لی [أی أبو عبد الله]: یا فضیل قتل عمی زید؟ قلت: نعم. جعلت فداک. قال: رحمه الله. أما أنه کان مۆمنا و کان عارفا و کان عالما و کان صدوقا".

شکی نیست که زید (علیه السلام) در سنین کودکی قرآن را حفظ کرده است چرا که یکی از اصول مهم و ابتدایی برای کسانی که به علوم دینی روی می‌آورند آن است که قرآن را حفظ بوده و درک و فهم صحیحی از معارف آن داشته باشند. در روایتی از زید بن علی (علیهما السلام) آمده است:

"خلوت بالقرآن ثلاث عشر سنة أقرۆه و أتدبره فما وجدت فی طلب الرزق رخصة و ما وجدت ابتغوا من فضل الله إلا العبادة و الفقه".

او همچنین در فراگیری حدیث کوششی جدی داشت و روایات فراوانی را از اهل بیت (علیهم السلام) و بزرگان دین فراگرفته بود.

علاوه بر این زید در دانش فقه نیز مهارتی وصف‌ناشدنی داشت و در شمار فقیهان طراز اول آن دوران قرار گرفته بود.

در بلاغت و فصاحت او را نظیر امام علی (علیه السلام) دانسته‌اند. زبانی شیرین و بیانی آهنین داشته و مخاطب را به سوی خویش جلب می‌نمود. ابیات شعری فراوانی از زید (علیه السلام) به یادگار مانده است که حاکی از تسلط وی بر این فن می‌باشد.

ثوی باقـر العلم فی ملـحدٍ                 إمام الـوری طیب المـولد

فمن لی سوی جعفرٍ بعده                 إمام الـوری الأزهر الأمجد

أبا جـعفر الخیر أنت الـوری                 و أنت المرجی لبلوی غدٍ

هم‌چنین زید (علیه السلام) را در شمار اندیشمندان علم کلام، موعظه و ادب نیز آورده‌اند.

در کتاب الحور العین در وصف زید چنین آمده است:

"و من الواضح الذی لا إشکال فیه أن زید بن علی یذکر مع المتکلمین أن یذکروا، و یذکر مع الزهاد أن یذکروا، و یذکر مع الشجعان و أهل المعرفة بالضبط و السیاسة".

از جمله ویژگی‌هایی که زید را از دیگر عالمان عصر خویش متمایز می‌سازد آن است که علاوه بر کسب دانش، عمل به یافته‌ها را در رأس امور قرار داده بود. به گونه‌ای که شمار زیادی از معاصرانش تقوا، ورع و تدین وی را ستوده‌اند. وی فردی دائم الصلاة بود و اثر مهر بر پیشانی‌اش باقی مانده بود. شب را برای تهجد قرار می‌داد و روزها را روزه می‌گرفت.

اساتید زید بن علی (علیه السلام)

خداوند سبحان شرایطی را برای زید (علیه السلام) فراهم ساخته بود تا بتواند از محضر عالمان و بزرگان امت اسلام بهره‌مند گردد.

بی‌شک زید (علیه السلام) علوم مختلف را از پدر بزرگوارش امام سجاد (علیه السلام)، برادر گرامی‌اش امام باقر (علیه السلام) و فرزند برادرش امام صادق (علیه السلام) آموخته است و دست‌پرورده مکتب اهل بیت عصمت و طهارت می‌باشد. لکن در کنار این بزرگواران، می‌توان فهرستی بلند از بهترین مشایخ صحابه و تابعان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را نام برد که زید (علیه السلام) نزدشان تلمذ نموده است.

در تاریخ آمده است که او ، ابی الطفیل عامر بن واثله، جزء آخرین صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله)، را ملاقات کرده و از وی حدیث شنیده است.

برخی نیز بر این اعتقادند که می‌توان جابر بن عبد الله انصاری را در شمار مشایخ زید (علیه السلام) قرار داد. لکن باید این نکته را در نظر داشت که جابر در سال 78 هـ.ق دیده از جهان فروبسته است و زید در آن زمان یا به دنیا نیامده و یا طفلی نوپا بوده است. در نتیجه اقوال وی از جابر بن عبد الله انصاری با واسطه قرار دادن فرد دیگری هم‌چون امام باقر (علیه السلام) نقل شده‌اند.

از دیگر مشایخی که برای زید بن علی (علیهما السلام) نام برده‌اند عبد الله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهم السلام) است که فردی عالم، فاضل و جلیل القدر بوده است.

از افرادی دیگری چون أبان بن عثمان، عبید بن ابی رافع، عروة بن زبیر، محمد بن أسامة بن زید، محمد بن حنفیه، حرملة مولی أسامة، عطاء بن یسار، یزید بن هرموز، أبی مرة مولی عقیل بن ابی طالب در شمار اساتید زید (علیه السلام) نام برده شده است.

شاگردان زید (علیه السلام)

با در نظر گرفتن گستره دانش و جایگاه علمی والایی که زید (علیه السلام) در زمان خویش داشته است بی‌شک شاگردان زیادی را تربیت کرده و آموزش داده است. اقوال در باب شمار شاگردان وی نیز مختلف و متفاوت است. در ذیل به برخی از این افراد اشاره می‌گردد:

عیسی و یحیی و محمد و حسین که فرزندان وی هستند. از علما و فقهای تابعین نیز أبان بن أبی عیاش، أبان بن تغلب، إبراهیم بن مقسم، إبراهیم بن میسرة، حکم بن عیینه، قاسم بن أصبغ بن نباتة، صالح بن دینار، محمد بن شهاب زهری، منصور بن أبی حمزة ثمالی، محمد بن فرات تمیمی، حسین بن علوان کلبی، ربیع بن عبد الله، ثابت بن دینار و ... .

آثار منسوب به زید (علیه السلام)

به زید بن علی (علیه السلام) مۆلفات زیادی در موضوعات مختلف نسبت داده شده است. برخی از مهم‌ترین آثار منسوب به زید بن علی عبارتند از:

1ـ الأحرف السبعیة التی نزل بها القرآن الکریم.

2ـ أجوبة زید بن علی علی مسائل لأخ له من أهل المدینة.

3ـ الأمامة رسالة أرسلها إلی واصل بن عطاء.

4ـ تأویل مشکل القرآن.

5ـ تفسیر غریب القرآن.

6ـ رسالة الصفوة.

7ـ جوابه علی خالد بن صفوان فی أمر عثمان بن عفان.

8ـ رسالة فی حقوق الله.

9ـ رسالة فی الجدل علی المرجئه.

10ـ المجموع الحدیثی.

11ـ المجموع الفقهی.

12ـ منسک الحج.

13ـ الوصیة و الإمامة.

14ـ الرد علی القدریه.

15ـ النیّة الجلی فی قرائة زید بن علی.

16ـ رسالی مدح القلة و ذم الکثرة.

17ـ رسالة فی أصول الدین و الإرشاد.

18ـ رسالة العالم و المتعلّم.

چکیده

زید بن علی (علیهما السلام) از جمله عالمان و مشایخ صاحب‌نام و طراز اول روزگار خود بوده است. وی نزد اساتید شاخص آن زمان تلمذ نموده و در علوم گوناگون تبحر یافت. اولین و تأثیرگذارترین استاد وی را می‌توان امام سجاد (علیه السلام)، پدر بزرگوارش، دانست که در دامان وی تربیتی دینی و الهی یافت. دانش زید (علیه السلام) علاوه بر کلام الله مجید و احادیث اهل بیت (علیهم السلام)، در کلام، فقه، ادب، بلاغت، خطابه و وعظ و شعر نیز ستودنی بوده است. او در راه گسترش معارف دینی تلاش‌های بسیار نمود و شاگردانی نمونه تربیت کرد و آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشت. متأسفانه بسیاری از آثار وی در گذر تاریخ از بین رفته است و از برخی جز نام چیزی برای آیندگان باقی نمانده است.

منابع:

1 - الإمام زید، محمد علی قطب، ص 9 تا 11.

2 - الإمام زید بن علی المفتری علیه، شیخ صالح احمد خطیب، ص 44 تا 50.

3 - تاریخ و عقاید زیدیه، مصطفی سلطانی، ص 57.

4 - ثورة زید بن علی، ناجی حسن، ص 33 تا 37.

5 - زید بن علی و مشروعیة الثورة عند اهل البیت (علیهم السلام)، الشیخ نوری حاتم، ص 72 تا 73.

6 -کتاب الصفوة، للإمام زید بن علی بن الحسین (علیهما السلام)، دراسة و حقیق الدکتور حسن محمد تقی الحکیم، ص 33.

7 - مجموع کتب و رسائل الإمام الأعظم أمیر المۆمنین زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیهم صلوات رب العالمین)، جمع و تحقیق إبراهیم یحیی درسی حمری، ص 55 تا 62.

مطالب مرتبط:

پرتوی از رخدادهای عصر امام صادق علیه السلام

نظر ائمه علیهم السلام نسبت به زید بن علی چه بود؟

زید بن علی و مسأله امامت