کلمه مرکب

(صرف فارسی/ بخش 6)

در مقاله قبلی ، درباره انواع کلمه صحبت شد، در این مقاله به ادامه شناخت کلمات می پردازیم:

کلمه مرکب:

کلمه مرکب آن است که از کلمه ها و نیم کلمه ها و یا از ترکیب آن دو ساخته شده باشد، به طوری که اجزای ترکیب، خاصیت صرفی یا نحوی یا آوایی و یا معنایی خود را از دست داده باشند. مانند: گلاب ( مرکب از دو کلمه "گل" و "آب")، جالی خالی زدن ( مرکب از نیم کلمه "جا خالی" و کلمه "زدن") و پرس و جو ( مرکب از دو نیم کلمه "پرس" و "جو")

اقسام کلمه مرکب:

کلمه مرکب از دیدگاه های مختلف اقسامی دارد از این قرار: 1. فعلی 2. غیر فعلی 3. همسانی 4. وابستگی 5. بین بین یا دوگانه 6. مضاعف 7. تقویتی 8. فعال 9. غیر فعال 1. نیمه فعال 11. مرکب شبه ضمیمه ای 12. مرکب اتصالی 13. مرکب پیچیده 14. لغوی 15. دستوری

اینها را می توان از دو دیدگاه عمده مطالعه و تقسیم بندی کرد: 1. از نظر ژرف ساختشان، 2. دیگر از غیر از آن دیدگاه و اینک هر کدام را جدا شرح می دهیم:

کلمه مرکب از نظر ژرف ساخت آن:

کلمات مرکب و مشتق هر کدام ژرف ساختی دارند یعنی به کلامی دیگر تاویل می شوند که معمولا گروه یا جمله یا جمله واژه است. کلمه مرکب از این لحاظ به اقسام زیر تقسیم می گردد:

1.      مستقیم 2. مقلوب یا در هم ریخته 3. بین بین.

کلمات مرکب از لحاظ خواص دیگر و ژرف ساخت آن به این اقسام نیز تقسیم می شوند: 1. کلمات مرکب وابستگی؛ مثل پسر عمه و قابل قبول و مهمانخانه، 2. کلمات مرکب همسانی؛ مانند: "زد و خورد" و "سپید و سیاه"، 3. کلمات مرکب بین بین؛ مثل: "خوش خوش" و "یواش یواش"، 4. کلمات مرکب بین بین مانند: ایوای و ایدریغ.

اینک تعریف و توصیف هر یک از اصلاحات یاد شده:

کلمه مرکب مستقیم:

کلمه مرکب مستقیم یا کلمه مرکب شبه گروه و شبه جمله و شبه جمله واره آن است که با تصرف مختصری از گروه یا جمله یا جمله واره اخذ می شود و ساختمان کلام در آنها چندان به هم نمی خورد. مانند: "تخم مرغ" و "زدو خورد" و "مبارکباد" که از گروهها و جمله های "تخم مرغ" و "زد و خورد" و "مبارک باد" با تغییر مختصری در ساختمان آوایی و معنایی آنها حاصل شده است.

کلمه مرکب مقلوب:

کلمه مرکب مقلوب یا در هم ریخته یعنی آنهایی که از در هم ریختن ساختمان گروه یا جمله بوجود آمده است؛ مانند مهمانخانه و نوروز و دردآشنا که در اصل "خانه مهمان"، "روز نو" و "آشنای درد" بوده اند و اجزای آن به کلی به هم ریخته و قلب شده است تا کلمه مرکب بوجود آید.

کلمه مرکب بین بین یا دوگانه:

آنهایی هستند که می توان آنها را هم مقلوب گرفت و هم مستقیم مثل "خواب آلوده" که هم ممکن است آن را "بخواب آلوده" تاویل کرد و هم به "آلوده خواب" معنی نمود.

کلمه مرکب وابستگی:

یعنی آنکه از هسته و وابسته تشکیل شده و یکی از اجزاء آن وابسته جزء دیگر باشد؛ مثلا یکی مضاف الیه یا صفت یا متمم یا قید برای جزء دیگری باشد؛ مانند مهمانخانه (اضافه مقلوب)، نورسته( از قید و صفت)، بازپرس( از قید و صفت فعلی)، خانه نشین( از متمم و صفت فعلی) و جهان دیده( از مفعول و صفت فعلی).

کلمه مرکب همسانی:

از اجزای همسان یعنی از اجزای عطفی یا بدلی یا تاکیدی یا تفسیری تشکیل می شود مانند: رفت و برگشت، تر و تازه، قلم مداد، کتاب متاب، به به.

کلمه مرکب همسانی از اقسام کامه مرکب است.

کلمه مرکب تقویتی:

آن که یکی از اجزا آن جز دیگر را تقویت می کند بدون آنکه با آن همسان شده باشد، مانند: ایدریغ که "ای" حرف و کلمه نا مستقلیست ولی کلمه مستقل "دریغ" را تقویت کرده است بی انکه از جنس آن باشد.

کلمه مرکب اتصالی:

آن است که به عبارتی تاویل می شود که معنی پشت سر هم و پشت هم و عقب هم در آن مندرج است؛ مثلا گروه ها گروه، پله پله، به معی گروه بعد از گروه، پله پشت سر پله.

تقسیم بندی کلمات مرکب از دیدگاه های دیگر:

کلمل مرکب را از جنبه های دیگر هم می توان مورد بررسی قرار داد و با اقسامی تقسیم کرد از آن جمله: 1. کلمه مرکب فعلی 2. کلمه مرکب غیر فعلی 3. شبه ضمیمه ای 4. مضاعف 5. جفتی 6. پیچیده 7. لغوی 9. دستوری 10. سست پیوند

کلمه مرکب مضاعف و غیر مضاعف:

کلمه مرکب غیر مضاعف آن است که تنها یکبار ترکیب شده باشد مانند: گلاب و پسر عمه .

کلمه مرکب مضاعف آن است که دو بار یا بیشتر ترکیب شده باشد مثل گلابگیر، گلگیر ساز که هر کدام از کلمه های مرکب یاد شده دوبار ترکیب شده اند؛ یعنی جز اول هر کدام از عناصر فوق ( گلاب و گلگیر) خود مرکبند.

کلمه پیچیده:

آن است که هم مرکب باشد و هم مشتق یعنی علاوه بر مرکب بودن پسوند و پیشوند هم داشته باشد مثل دانشجویی.

کلمه مرکب فعلی و غیر فعلی:

کلمه یا از فعل گرفته می شود که به آن کلمه مرکب فعلی گفته می شود مانند: دانشجو و یا از غیر فعل گرفته می شود که به آن کلمه مرکب غیر فعلی گفته می شود مانند: مهمان سرا

کلمه مرکب لغوی و دستوری:

مرکب لغوی آن است که حاصل ترکیب، کلمه ای تازه باشد؛ مثل ایران زمین، کیهان خدیو، نقشباز.

مرکب دستوری آن است که حاصل ترکیب لغت تازه نباشد بلکه از آن صورت دستوری دیگری از کلمه به دست آید؛ مانند زمان مرکب افعال: رفته بود، خواهد رفت،  رفته باشد که همه صورت های مختلف از فعل "رفتن" است نه کلماتی تازه.

کلمه مرکب مضاعف پیچیده:

آن است که از طرفی بیش از یکبار ترکیب شده باشد و از طرف دیگر دارای پسوند یا پیشوند اشتقاقی باشد مانند: "گلگیر سازی" و "گلاب گیری" که هر دو هم کلمه مرکب مضاعفند و هم مشتق، زیرا دو بار ترکیب شده اند و هر دو پسوند اشتقاقی "ی" گرفته اند.

کلمه مرکب بلند و سست پیوند:

بعضی از کلمات مرکب بلند می شوند و جنبه ترکیبی خود را تا حدی از دست می دهند یا ترکیبشان ضعیف و سست می گردد، به گفته دیگر هر چه کلمه مرکبی بلند تر باشد ترکیبش شکننده تر و ضعیف تر می گردد. مانند آنهایی که از فعل های معیت و افعال مرکب حاصل می شوند و یا ترکیب هایی که از عناصر کنایی و استعاری ساخته شده اند مثل "سر بر آستان کسی فرود آوردن"، "دل به دریا زدن"، "ترتیب داده نشده بود".

کلمه مرکب شبه ضمیمه ای:

آن است که با شبه ضمیمه ها (شبه پسوندها و شبه پیوندها) ساخته می شود، مانند: دانشسرا، ضد یخ، تجدید نظر

شبه ضمیمه:

کلمه پر استعمالی است که کلمات مرکب فراوان  می سازد و نقش ضمیمه (پیشوند و پسوند) را بازی می کند مانند: "صفت"، "خانه" و "سرا" در "پروانه صفت"، "مهمانخانه" و "مهمان سرا" که نقش پسوند های "وار" و "گاه" را ایفا می کنند. زیرا مثلا به جای "پروانه صفت" می توان گفت "پروانه وار".

ادامه دارد...........

دستور مفصل امروز، دکتر خسرو فرشید ورد

دستور زبان فارسی، حسن احمدی گیوی

مطالب مرتبط:

پسوندهای نیمه فعال دستوری

کلمه در دستور زبان فارسی