شناسایی هویت شهدای گمنام به کمک ژنتیک

(قسمت اول)

«دکتر محمود تولایی»، ریاست «مرکز تحقیقات ژنتیک نور»، مجری و طراح تعیین هویت ژنتیک شهدای گمنام است. وی ریاست سازمان بسیج علمی- پژوهشی و فناوری کشور را نیز بر عهده دارد.

دکتر تولایی در مصاحبه ای با خبرگزاری فارس، در مورد چگونگی تعیین هویت شهدای گمنام با استفاده از بررسی های ژنتیکی توضیحاتی ارائه نموده اند که به این شرح است:

به‌طور کلی این کار از پروژه‌ای در غالب طرح تحقیقاتی در سال 81 کلید خورد که با مبادله اولین گروه شهدا با کشته‌های عراق همزمان شد. آن روزها دانش این علم را داشتیم اما کسی به این عرصه از کاربرد آن وارد نشده بود. شناسایی قربانیان حادثه 11 سپتامبر با روش ژنتیک، شاید یکی از نقطه‌های شروع‌ این کاربرد علمی بود.

در آن دوران این نوع بهره‌برداری‌ها تنها در اختیار مجموعه‌های خاص بود و البته تمام گروه‌هایی که در کشورهای غربی در این زمینه فعالیت داشتند، به FBI متصل بودند. معمولاً مراکز نظامی در کشورهای پیشرفته در استفاده از فناوری‌های نوین پیشتاز است و سال‌ها پس از استفاده در مراکز نظامی و امنیتی آن را همگانی می‌کنند. به عنوان مثال در حوزه‌های پزشکی، سلامت، بیولوژیکی، فنی مهندسی و ... دقیق‌ترین و عمیق‌ترین یافته‌ها در خدمت اقتدار نظامی و تأمین اقلام پیشرفته است و پس از آن در سایر عرصه‌ها به کار می‌رود.

از این جهت آن زمان این حوزه هم دراختیار FBI بود. بنابراین، اطلاعات، روش کار و نحوه عمل را نمی‌توانستیم به راحتی به دست بیاوریم. کار را در قالب پروژه تحقیقاتی با تعداد دیگری از همکاران آغاز کردیم. پروژه‌ها تحت پایان‌نامه‌های ارشد و دکترا انجام شد و با تلاش دانشجویان و پژوهشگران داخلی، شاکله این پروژه چیده شد.

مبنای تشخیص هویت شهدا

عناوینی مانند استخراج DNA از سلول استخوان، استخراج DNA از ناخن، استخراج DNA از خون، تهیه طرح‌واره‌های ژنی از نمونه‌های خون و... بخش‌هایی بودند که در تکمیل این فناوری ایفای نقش کردند. امروز می‌توانیم بگوییم، به تمام ابعاد این دانش، با اتکا به علم خود مسلط هستیم و می‌توانیم کار را به بهترین نحو و با قدرت انجام دهیم.

خداوند متعال انسان را به گونه‌ای خلق کرده که بدن انسان بالغ بر حدود 100 تریلیون سلول دارد. نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است. به عبارتی از طریق لقاح بین جفت کروموزوم‌های اسپرم و اوول، اطلاعات آنها کنار یکدیگر قرار ‌گرفته و مجموع آنها تصویر جدیدی ایجاد می‌کند. این تصویر جدید در عین حال که نه مشابه پدر و نه مشابه مادر است و آرایش جدیدی دارد، باز هم 50 درصد مشابهت به هر کدام دارد. در گنجینه اطلاعات ژنتیک، نقاط خاصی را در لوکوس‌های مختلف بررسی کرده و از مجموعه این لوکوس‌ها یک پروفایل و در واقع طرح‌واره آماده می‌کنیم.

بانک اطلاعات ژنتیک شهدای گمنام

همان نقاط را روی نمونه‌های خانواده شهدا نیز دنبال می‌کنیم. بنابراین 2 بانک اطلاعات کلی شامل بانک اطلاعاتی معلوم متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول متعلق به افراد مفقود داریم. بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100 مۆلفه روی یک نمونه با نمونه‌های مشابه کار بسیار پیچیده‌ای است. گاهی در حوزه پزشکی قانونی مثلاً قرار است مشخص شود لکه خون متعلق به کدام یک از 3 یا 4 نفر مظنون است. این کار به راحتی امکان‌پذیر است، اما گاهی بانک اطلاعاتی مربوط به 10 هزار نفر از خانواده‌های شهدای مفقود پیش رو است. حال باید تمام این مۆلفه‌های ژنتیک و اطلاعات تبدیل به زبان صفر و یک شده را در جمعیت کثیری جست‌‌و‌جو کرد. این کار به جز با طراحی نرم‌افزار ویژه امکان‌پذیر نیست.

طراحی نرم‌افزارهای اختصاصی

گام دیگری که طی سال 87 تا 90 برداشتیم، دستیابی به نرم‌افزار مناسب بود که بتواند مجموعه اطلاعات گسترده ژنتیک را با یکدیگر مقایسه کند. این نرم‌افزار حاصل تلاش علمی متخصصان IT کشور با نام Noor Jenetic Identification System  آماده و در اواخر سال 91 در چهارمین همایش بیوانفورماتیک رونمایی شد.

     ادامه دارد...

منبع: فارس