مجسمه سازی در واپسین روزهای ساسانی
تصویری که طبری (ح226-ف310هـ.ق) از فروپاشی ساسانیان و تصرف مداین و کاخ تیسفون به دست اعراب به جا گذاشته ، از جهات بسیاری ، از جمله مجسمه سازی ایران درخور اهمیت است.حال آنکه در کمتر جایی منعکس شده است.
بنا به گفته طبری در وقفه کوتاهی که کاخ تیسفون از سکنه خالی شد و یزدگرد و خاندانش آن را ترک کردند و قبل از آن که لشکریان اسلام بر آن تسلط یابند، کاخ را افراد محلی غارت کردند.1
سعدبن ابی وقاص گروهی را مامور تعقیب غارتگران کرد و ار آنها خواست که اموال سرقت شده را بازپس گردانند. از این اموال سه فقره مربوط به هنر مجسمه سازی است. در کتاب تاریخ طبری ، فردی به نام "عصمت بن حارث ضبی"، توضیحی را در مورد این دو مجسمه می دهد:
"در میان اموال دو جعبه بود که هر یک بر الاغی بار شده بودند. در یکی اسبی طلایی بود با زین نقره، که سینه بند و دُم بند و زین، یاقوت و زمردنشان بود. لگام اسب نیز چنین بود با سواری از نقره جواهرنشان. در جعبه دیگر شتری از نقره بود با دُم بند و تنگ و افسار، با پوزبند طلای یاقوت نشان که یک مرد از طلای جواهرنشان بر آن بود و خسرو آن را بر دو ستون حامل تخت من نهاده بود"2
در جای دیگر آورده: " آن روز خارجت ابن صلت، شتری به دست آورد از طلا و نقره که مروارید نشان بود، همانند بزغاله و چون بر زمین جای می گرفت، مردی از طلای مرصع بر آن نمودار می شد."3
در نوشتار و شرح طبری ، نکات بسیار مهمی در مورد صنعت مجسمه سازی در واخر دوره ساسانی یا لااقل بخش کوچکی از آن دیده می شود :
اول از همه ابعاد این مجسمه هاست ، هرچند طبری به ابعاد همه آن ها به روش امروزی اشاره نکرده اما یکی از آن ها را هماند (به اندازه) یک بزغاله خوانده است. دو مجسمه دیگر نیز می بایست نسبتا بزرگ و شاید در حدود همین اندازه بوده باشند، زیرا اگر این دو ، مجسمه های کوچکی بودند آنها را با الاغ حمل نمی کردند.
" آن روز خارجت ابن صلت، شتری به دست آورد از طلا و نقره که مروارید نشان بود، همانند بزغاله و چون بر زمین جای می گرفت، مردی از طلای مرصع بر آن نمودار می شد."
همچنین طبری نوشته که خسرو یکی از مجسمه ها را بر دوستون حامل تاج می نهاده و چنان که می دانیم و شرح آن آمده، تاج خسرو به مراتب بزرگتر از یک تاج معمولی بوده و به علت سنگینی و بزرگی با زنجیری در بالای تخت معروفش " طاقدیس" آویزان می شده است.
نکته دوم، پیشرفت صنعت فلزکاری در این مجسمه هاست. با توجه به اشیاء مکشوفه از دوران ساسانی، ایشان تجملات در هنر را بسیار دوست می داشتند و نقره را به برنز ترجیح می دادند؛ به طوری که بیشتر بشقابها و تنگ های دوره ساسانی از جنس نقره است.
تلفیق فلزات نقره و طلا نیز از دیگر ویژگی های هنر فلزکاری ومجسمه سازی این دوره تاریخی است. جواهرنشان کردن با سنگ های قیمتی نیز از ویژگی های دیگر بارز در هنر ساسانی است.
اما سوم و مهمترین نکته در گفته های طبری پیشرفت صنعت و تکونلوزی مجسمه سازی در زمان ساسانی است. آنجا که توضیح می دهد" شتری که مردی بر آن نمودار می شد" نشان از اوج پیشرفت در تکنیک های مهندسی مجسمه سازی دارد؛ بدین معنا که احتمالا وقتی آن شتر روی زمین قرار می گرفته ، بر اثر فشار وزن شتر بر پاها، باعث فرو رفتن پاها در بدن می شده و در اثر این فشار مردی که در داخل بدن شتر جاسازی شده بوده، از جا بر می خواسته و ظاهر می شده است.4
چنین اعمالی به محاسبات دقیق و فنربندی های صحیح نیاز دارد . مجسمه فوق اتفاقا با اخلاق خسورپرویز سازگاری زیادی دارد، زیرا چنان که می دانیم خسرو شیفته نوادر جهان بود. علاوه بر این هفت گنج خسرو که مورخین عرب شرح ان ها را به جا گذاشته اند، علاقه آن پادشاه را به مال و ثروت نشان می دهدو وی را شاهی ثروتمند و مال اندوز به تصویر می کشد.
متاسفانه امروزه روز از سرنوشت این مجسمه ها بی اطلاعیم اما هم اکنون دو مجسمه از اسب ، یکی در موزه لوور و دیگری در موزه آمریکا موجود است 5که نشان می دهد توصیف طبری از شرح این سه مجسمه درست و صحیح و قابل اعتماد است.
پی نوشت:
1- طبری (1362) جلد 5، ص 1819
2- همان، ص 1821
3- همان، ص 1831
4- تناولی(1392)، ص 22
5- گریشمن(1350) ص 220
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
طبری محمدبن جریر طبری (1362): تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، جلد5، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران
گیرشمن رمان (1350): هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، ترجمه دکتر بهرام فره وشی، تهران
تناولی پرویز(1392)" تاریخ مجسمه سازی در ایران، تهران
