طرح ریزی پژوهش کیفی

پژوهش علمی صرف نظر از رویکرد آن، نمی تواند بدون طرح ریزی به اجرا درآید و مطالعه ی کیفی نیز از داشتن طرح یا برنامه اجرایی بی نیاز نیست. نکته اساسی در بحث از طرح ریزی پژوهش کیفی این است که مدل متداول و سنتی طرح ریزی پژوهشی که بطور معمول در تکوین پژوهش های کمّی به کار می رود، با منطق رویکرد کیفی و ظرفیت بالقوه آن برای رسیدن به یافته های نامنتظر، سازگار نیست. ماهیت فرآیند پژوهش کیفی که انعطاف پذیری و تعامل مستمر میان مراحل مختلف پژوهش از ویژگی های اصلی آن است، چارچوب کاملا از پیش تعیین شده و دقیق طرح های پژوهش کمّی را بر نمی تابد.

در تکوین مطالعات کمّی چنان که معمول است، طرح ریزی اولیه پژوهش در بردارنده ی مراحل دقیق اجرای کار و جزئیات مربوط به هر یک از مراحل به شیوه ای برنامه ریزی شده است، حال آن که پژوهش کیفی شامل فرآیندی انعطاف پذیر است که مراحل مختلف آن با یکدیگر ارتباط خطی ثابتی ندارند و هر یک از مراحل پژوهش در طی فرآیند اجرا در یکدیگر بازتاب می یابند.

با توجه به انعطاف پذیری فرآیند اجرای پژوهش کیفی، پژوهشگر پیش از وارد شدن به مراحل اجرایی نمی تواند طرح دقیق و گام به گام اجرای پژوهش را مشخص نماید.

مدل تعاملی طرح پژوهش کیفی

ماکسول با اذعان به اهمیت ارتباط متقابل و تعامل میان اجزا و مراحل مختلف فرآیند مطالعات کیفی و با در نظر گرفتن این ویژگی کلیدی، مدلی برای طرح پژوهش کیفی ارائه داده است که دارای ساختاری انعطاف پذیر با ارتباطات متقابل است. در این مدل که ماکسول آن را مدل تعاملی می نامد، طرح پژوهش از نقطه شروع ثابتی آغاز نمی شود و گام های مسلسل از پیش تعیین شده ای را طی نمی کند. مدل ماکسول هر چند که تنها مدل طرح شده برای طرح ریزی پژوهش کیفی نیست، مدلی است که با استفاده از آن می توان موضوع های مهمی را که نیاز به تصمیم گیری دارند به عنوان اجزای طرح شناسایی کرد و به شیوه ای نظام مند با آنها برخورد نمود.

1. اهداف
2. زمینه ی مفهومی
3. سوالات پژوهش
4. روش ها
5. اعتبار

اجزای طرح پژوهش در مدل ماکسون تفاوتی اساسی با طرح های متداول پژوهشی ندارد و آنچه که این مدل را متمایز می کند، روابط موجود میان اجزای طرح پژوهشی است. در این مدل اجزای طرح یک مجموعه ی یکپارچه و تعاملی را تشکیل می دهند که در آن بجای اتصال خطی یا چرخه ای بین اجزا، هر جزء با چند جزء دیگر از نزدیک پیوند دارد.

مساله پژوهش

مهمترین دلیل انتخاب روش های کیفی ماهیت مساله پژوهش است. برای مثال، رویکرد کیفی برای پژوهشی مناسب است که به دنبال ادراک معنی یا ماهیت تجارب افراد است. پژوهش کیفی شیوه ای کارآمد برای فهم جزئیات پیچیده مربوط به پدیده هایی مانند احساسات، فرآیندهای فکری و هیجانات است که ادراک آنها از طریق شیوه های متداول تر به آسانی امکان پذیر نیست. رویکرد کیفی همچنین می تواند در کشف حوزه هایی کاربرد داشته باشد که دانسته های اندکی در مورد آنها وجود دارد یا دانسته ها بیش از آن است که بتوان به ادراکات جدیدتری رسید.

یکی از دشوارترین بخش های انجام پژوهش، تصمیم گیری در مورد موضوع پژوهش است.

از کجا می توان مساله مناسبی برای پژوهش پیدا کرد؟ و چگونه می توان مساله را در حد قابل پژوهش محدود و اخص نمود؟ پاسخگویی به این پرسش ها زمانی دشوارتر است که پژوهشگر در اجرای پژوهش کیفی از تجربه¬ی کافی برخوردار نباشد و دلیل آن هم این است که در اولین نگاه، فرآیند تصمیم گیری و اجرای مراحل پژوهش در مطالعات کیفی نسبت به پژوهش های کمّی ساختار نامشخص تر و ابهام آمیزتری دارد.

سوالات پژوهش

سوالات پژوهش در مطالعات کیفی برخلاف پژوهش های کمّی، در همان مراحل اولیه ی برنامه ریزی طرح پژوهش بصورت ثابت و کاملا دقیق مشخص نمی شوند.یکی از ویژگی های اصلی پژوهش کیفی در این است که پرسش های اساسی در این نوع پژوهش در جریان تحقیق پالایش می شوند و در واقع پژوهشگران کیفی به ندرت ممکن است که پرسش های اولیه خود را دقیقا دنبال نمایند. در طرح ریزی پژوهش های کیفی، برخلاف آنچه که در رویکرد کمّی متداول است، پرسش های اساسی در طرح اولیه پژوهش نباید به دقت تعیین شوند.

فرضیه در پژوهش کیفی

به طور کلی تفاوت اساسی سوال پژوهش با فرضیه در این است که سوالات پژوهش، آنچه را که پژوهشگر به دنبال دانستن آن است بیان می کنند در حالیکه فرضیه ها، بیانگر پاسخ های آزمایشی پژوهشگر به سوالات پژوهش هستند. هرچند که به نظر می رسد استفاده از فرضیه مناسبت چندانی با پژوهش کیفی نداشته باشد، به اعتقاد هالیدی (2002) در پژوهش کیفی نیز فرضیه در بررسی روابط میان متغیرها کاربرد مناسبی دارد و ویژگی اساسی فرضیه که تبیین روابط میان متغیرها است، نباید تنها منحصر به قلمرو کنترل شده ی پژوهش کمّی باشد.

تعیین محیط پژوهش

تعیین محیطی که پژوهشگر مطالعه ی تحقیقی خود را در محدوده ی آن انجام خواهد داد، یعنی مشخص کردن مکان و زمان پژوهش و افرادی که در پژوهش شرکت خواهند داشت، تصمیم مهمی در اجرای پژوهش کیفی به شمار می رود. برخلاف روش کمّی پیمایشی، رویکرد کیفی بر آن است که به مطالعه ی عمیق در محیط معینی بپردازد که در آن محیط، پدیده ی موردنظر بتواند به نحو معنی داری در یک زمینه ی اجتماعی ویژه قرار بگیرد. چنین محیطی می تواند شامل گروهی از افراد، سازمان ها، موردها، مناطق جغرافیایی، جوامع، متون و ... باشد. در انتخاب محیط اجرای مطالعه کیفی، توجه به برخی نکات ضروری است و محیط باید به نوعی انتخاب شود که با برخورداری از برخی ویژگی ها، امکان گردآوری بیشترین و عمیق ترین داده های ممکن را فراهم آورد.

اندازه گیری کیفی و تفاوت های آن با اندازه گیری کمّی

پژوهش های کمّی و کیفی هر دو برای گردآوری داده ها از روش های نظام مند و دقیقی استفاده می کنند، با این حال تفاوت نوع پژوهش و نوع داده ها سبب می شود که پژوهش کمّی و کیفی رویکرد متفاوتی به فرآیند اندازه گیری داشته باشند. وجوه تمایز عمده میان رویکرد کمّی و کیفی اندازه گیری را می توان در سه مورد زیر خلاصه کرد:

1. زمان
2. ماهیت داده ها
3. چگونگی پیوند میان مفاهیم و داده ها

تضمین صحّت و قابلیت اعتماد پژوهش کیفی

در مورد معیارهای ارزیابی فرآیند و نتایج پژوهش کیفی، نظرات متفاوتی از سوی پژوهشگران کیفی مطرح شده است. برخی از پژوهشگران در قالب معیارهای کلاسیک اعتبار و پایایی و با تجدیدنظر در آن ها، معیارهایی برای اعتبار و پایایی پژوهش کیفی ارائه داده اند که از جمله ی آن ها می توان به ملاک های پایایی ارایه شده توسط کیرک و میلر (1986) و ملاک های اعتبار مطرح شده توسط ماکسول اشاره کرد.

اعتبارپذیری

اعتبارپذیری، جایگزین کیفی معیار اعتبار درونی است. این معیار به واقعی بودن توصیف ها و یافته های پژوهش و اعتبار آن ها اشاره دارد و عبارت از نتیجه ی اعتماد به واقعی بودن یافته ها برای شرکت کنندگان پژوهش و برای زمینه ای است که این پژوهش در آن انجام شده است.

لینکن و گوبا  برا افزایش اعتبارپذیری پژوهش، راهبردهایی به شرح زیر ارایه داده اند:

1. تماس طولانی با محیط پژوهش
2. مشاهده ی مستمر
3. بررسی از زوایای مختلف
4. تبادل نظر با همتایان
5. تحلیل موارد منفی
6. کفایت مراجع
7. کنترل از سوی اعضاء

مطالب مرتبط:

نهادینه کردن فرهنگ پژوهش

نقش مدارس در توسعه فرهنگ پژوهشی

ملاک های محتوایی مقاله

بخش پژوهش های دانش آموزی تبیان، تنظیم: نسرین صادقی