اسماعیلیه و علل پیدایش آن

فِرَق شیعه(گروه‏های شیعه) عنوانی است برای همه گروه‏هایی که به امامت و خلافت بلافصل حضرت علی (علیه السلام) معتقدند.‏شمار فِرَق شیعه را تا صد فرقه دانسته‏اند. از نظر شمار پیروان، پس از امامیّه اسماعیلیه قرار دارد؛ که اینان معتقدند مقام امامت پس از امام صادق (علیه السّلام) به فرزند بزرگش اسماعیل که در زمان آن حضرت از دنیا رفته منتقل شده است.

علت پیدایش اسماعیلیه

ظهور این فرقه، نتیجه اختلاف در امامت اسماعیل با برادرش حضرت امام موسی بن جعفر الکاظم (علیه السلام) بوده است. جناب اسماعیل فرزند ارشد حضرت امام صادق (علیه السلام) و نزد پدر بسیار محبوب بودند. و به همین دلیل گروهی از شیعیان گمان کردند که امامت بعد از امام صادق (علیه السلام) به آن جناب منتقل شده است. این در حالی بود که جناب اسماعیل در زمان حیات امام صادق (علیه السلام) از دنیا رفت. و امام در مرگ او تشریفات خاصی را انجام داد. با پای برهنه و بی تابی او را تشییع کرد، و در تشییع جنازه جناب اسماعیل چند بار دستور داد، کفن را از روی آن جناب باز کردند، تا همگان بدانند که اسماعیل از دنیا رفته است. با این وصف، جمع زیادی از عقیده خود برگشتند. و اندکی معدود بر همان عقیده که امام بعد از امام صادق (علیه السلام) جناب اسماعیل است، باقی ماندند.

فرقه ای از اسماعیلیه گفتند که درست است او مرده است ولی امامت به فرزندش محمد بن اسماعیل منتقل شده که سابع تام بوده و دور هفت به او خاتمه یافته است.نام این فرقه نیز برگرفته از اسماعیل بن جعفر (علیه السلام) است.

انشعابات فرقه اسماعیلیه

اسماعیلیان در آغاز به دو گروه انشعاب یافتند: خالصه و مبارکیه.

1ـ اسماعیلیه خالصه

این گروه را «واقفه» نیز گویند. اینان چون اسماعیل بن جعفر (علیه السلام) از دنیا رفت، گفتند او نمرده است؛ بلکه از انظار غایب شده است و او همان مهدی موعود(علیه السلام) است و روزی بازخواهد گشت.(1)

2ـ اسماعیلیه مبارکیه

این گروه، خود به گروه‌هایی دیگر انشعاب یافته است. اینان مرگ اسماعیل بن جعفر (علیه السلام) را پذیرفتند و محمد بن اسماعیل- نوه امام صادق (علیه السلام)- را جانشین پدر پنداشتند؛(2) امّا پس از مرگ محمّد بن اسماعیل، در امامت توقّف نکردند؛ بلکه- بر خلاف باورهای شیعه اثنی عشریه- سلسله امامان را تا امروز تداوم بخشیدند.(3)

اسامی دیگر اسماعیلیه

اسماعیلیه از آغاز تولّد در قرن دوم قمری تاکنون، نام‌های متعدّی به خود دیده است؛ از جمله: سبعیه، باطنیه، قرمطیه، ملاحده و اباحیه؛ هر یک از این نام‌ها نظر به عقایدی ویژه در فرقه‌های متعدّد اسماعیلیه دارد.

نخستین دولت اسماعیلیه

اسماعیلیه بزرگترین فرقه شیعه بعد از امامیه (اثنی عشری) است كه پس از رحلت امام صادق(علیه السلام) بر سر جانشینی آن حضرت در سال 148 هـ در كوفه از شیعه جدا شدند و دست به نهضتی سیاسی مذهبی برای براندازی عباسیان زدند، ولی در اولین برخورد كه توسط ابی الخطاب و یارانش از كوفه علیه بنی عباس صورت گرفت، شكست خوردند و ابی الخطاب كه رئیس اولیه گروه اسماعیل بود، كشته شد و از این به بعد دعوت از كوفه به مناطق دیگری منتقل شد تا از دسترس عباسیان دور باشد و بتواند خود را حفظ نموده و پایه هایش را مستحكم كند، لذا از كوفه به طرف شام و مشخصاً به سلمیّه در نزدیكی حمص رفته و در ظاهر با عنوان تجارت، ولی در واقع با تبلیغ مرام خود توانستند اعتقادات خود را در مناطق دیگری، گسترش داده و پیروان زیادی جلب كنند.(4)

امامان اسماعیلیه، نخست پنهانی می‌زیستند؛ امّا از سال297 قمری دعوت خویش را آشکار کردند و نخستین دولت شیعی را با نام «فاطمیون» بنیان نهادند.(5) این دولت در سال567 قمری به دست صلاح‌الدّین ایوبی منقرض شد؛ امّا پیروان اسماعیلیه همچنان بر باورهای ویژه خویش استوار ماندند.(6) هم اکنون اسماعیلیه به دو طایفه آغاجانیه و بُهره تقسیم شده است که بازمانده دو فرقه نزاری و مستعلوی هستند.(7)

البته اسماعیلیه از همان ابتدای شكل گیری تا امروز از نظر اعتقادی به گروه های مختلفی تقسیم شده و این تقسیم بندی هم بر اساس تفكرات و عقاید داعیان اسماعیلی بوده كه از طرف مركز به نقاط دیگر رهسپار می شدند و به خاطر اختلافاتی كه با مركز پیدا می كردند، فرقه ای به نام همان داعی بوجود می آمد. به عنوان نمونه همدان قرمط، داعی كوفه به خاطر اینكه معتقد بوده كه محمد بن اسماعیل همان مهدی موعود است و این تفكر را تبلیغ می كرده از اسماعیلیه جدا می شود و پیروان او بعداً فرقه قرامطه را در بحرین و جنوب عراق به وجود می آورند.

کلام آخر

پس از امامیه بزرگترین فرقه شیعی اسماعیلیه است.اسماعیلیان، محمد بن اسماعیل برادرزاده امام موسی کاظم(علیه السلام) را آخرین امام می‌دانستند؛ در واقع ظهور این فرقه، نتیجه اختلاف در امامت اسماعیل با برادرش حضرت موسی بن جعفر الکاظم (علیه السلام) بوده است. آنان در آغاز به دو گروه خالصه و مبارکیه انشعاب یافتند.

پی نوشتها:

1ـ المقالات والفرق، ص80.

2ـ فرق الشّیعه، ص80.

3ـ دائره المعارف بزرگ اسلامی،ج10، ص142.

4ـ فرق الشیعه، ص 39.

5ـ تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص169.

6ـ تاریخ شیعه و فرقه‌های اسلام، ص223.

7ـ فرهنگ فرق اسلامی، ص53.

منبع:

سایت wikifeqh

سایت hawzah

سایت askdin

مطالب مرتبط:

فرقه‌های شیعی منحرف 

متمهدیان و مدعیان مهدویت ٩

متمهدیان و مدعیان مهدویت ٨