فروتنی یا ذلت و خواری!!

چنانکه کبر مذموم است خوار و ذلیل کردن خود نیز مذموم و مهلک است و برای مۆمن جایز نیست که خود را ذلیل و پست کند.

برای تن دادن به پستی کیفر خواهید شد

امام علی(علیه السلام ) در راه مسافرت شام با سربازان خود به شهر انبار آمد. در خارج از شهر مردم به رسم و آیین ساسانیان کنار جاده زیر آفتاب به انتظار ایستاده بودند موقعی که رئیس مملکت به صف مستقبلین رسید، کدخدایان و تجار و بزرگان شهر به یکباره به سوی آن حضرت هجوم بردند و در رکابش پای پیاده شروع کردند به دویدن. حضرت علی(علیه السلام) با مشاهده این حرکت وهن آور و ذلت بار که منافی با آزادگی و شرافت اسلامی بود، سخت ناراحت شدند و پرسیدند: این چه کاری بود که کردید؟ گفتند: این رسم و روش ما است که به منظور بزرگداشت امراء و فرمانروایان خود انجام می دهیم. حضرت علی (علیه السلام) این روش تحقیرآمیز را به شدت نکوهش کرد و فرمود: امراء و زمامدارانتان از این کار بهره‌ای نمی برند ولی شما با این عمل موهن، خویش را در دنیا به رنج و زحمت می اندازید و خود را حقیر و خوار می سازید. به علاوه در آخرت نیز عذاب و مشقت خواهید داشت و برای تن دادن به ذلت و پستی کیفر خواهید شد.

سپس فرمود: چه زیان آور است مشقّتی که از پی آن عذاب و کیفر بیند و چه پر منفعت است آسودگی و آرامشی که با آن ایمنی از عذاب الهی باشد.

آنچه در این واقعه حضرت را رنجیده خاطر نمود عملی بود که جز نمایش حقارت و پستی و به بار آوردن رنج و زحمت ثمر دیگری به همراه نداشت. و این در حالی است که مومن نزد پروردگار از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و به او اجازه حقارت و خواری جز در پیشگاهش و به جهت رضای او داده نشده است. حضرت على (علیه السّلام) فرمود: هیچ كس از فرزندان آدم نیست مگر آنكه پیشانى وى در دست فرشته‏اى قرار دارد، هر گاه اظهار تكبّر كند، آن فرشته پیشانى او را گرفته به طرف زمین مى‏كشد (كه نشانه ذلّت و خوارى است) و به او مى‏گوید: متواضع و فروتن باش، خدا تو را خوار و زبون نماید! و اگر (نسبت به دیگران) اظهار فروتنى كند، او را بلند كرده مى‏گوید: سرت را بالا نگاه دار، خدا تو را سرافراز گرداند و تو را به خاطر فروتنى براى خدا، پست و خوار نسازد.( پاداش نیكیها و كیفر گناهان / ترجمه ثواب الأعمال/ 446 )

فروتنی یا ذلت و خواری

گاه میان دو صفت اخلاقی فروتنی و اظهار ذلت و کوچکی اختلاط حاصل می شود به این معنا که در مقابل افرادی فروتنی جایز نبوده و افراد به اشتباه در برخورد با آنان فروتنی را اختیار کرده، غافل از اینکه فروتنی در این حالت جز ذلت و خواری چیز دیگری نیست.

حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده: هرگاه متواضعین امّت مرا ببینند، از برای ایشان تواضع کنید و هرگاه متکبرین را ببینید بر ایشان تکبر کنید، به درستی که این باعث مذلت و حقارت ایشان می شود

برای مثال می توان گفت: اگر کفشدوزی بر عالمی وارد شود و آن عالم از جای خویش برخیزد و او را در جای خویش جای دهد و تعلیم و تربیت را به جهت او رها کند خود را ذلیل و خوار کرده است.

همچنین آنچه در مدح فروتنی گفته شده نسبت به کسانی است که متکبر نباشند امّا کسی که متکبر باشد بهتر است که او را تواضع نکنند، چراکه فروتنی و ذلت از برای کسی که متکبّر باشد موجب پستی و ذلت خود است و باعث گمراهی آن متکبر و زیاد شدن تکبر متکبر است. چه بسا اگر مردم با او متکبرانه رفتار کنند متنبه شود و تکبر را ترک گوید.از این جهت است که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده: هرگاه متواضعین امّت مرا ببینند، از برای ایشان تواضع کنید و هرگاه متکبرین را ببینید بر ایشان تکبر کنید، به درستی که این باعث مذلت و حقارت ایشان می شود.

حدید مدائنى، از امام صادق علیه السّلام روایت كرده است كه فرمود: دین خود را با پرهیزگارى و خدا ترسى و بى‏نیازى از همه جز خدا، (و نیز) با عدم ابراز نیاز خود به پادشاه وقت، حفظ كنید، و بدانید هر مۆمنى كه در برابر قدرتمند و با زورمدارى كه مخالف آیین اوست از روى آزمندى، فروتنى نماید خداوند او را به وى واگذارد و بر او خشم مى‏گیرد، و اگر مالى در این رابطه نصیب او گردد، خداوند بركت (خود) را از آن مال بر مى‏دارد، و اگر چیزى از آن مال را در راه حج یا عمره یا آزاد ساختن بنده‏اى مصرف كند، خداوند هیچ پاداشى براى آن مقرر نخواهد كرد.(پاداش نیكیها و كیفر گناهان/ترجمه ثواب الأعمال/ 623)

حکم به پا خواستن به جهت احترام به دیگری

یکی از سنت های ما ایرانیان این است که به هنگام ورود بزرگانی از دوستان و آشنایانمان به مجلس، به احترام او به پایش بر می خیزیم؛ اما آیا تا به حال به درستی و یا نادرستی این عمل فکر کرده‌اید؟ به روایتی درباره این موضوع توجه کنید:

اسحق بن عمّار گوید: به امام صادق (علیه السلام) عرض كردم كسى براى تعظیم دیگرى از جایش برمى‏خیزد، فرمود: مكروه است مگر براى مردى كه به خاطر دینش برپا خیزد. طبرسى در مكارم الاخلاق ذكر نموده كه مردى در مسجد بر پیغمبر (صلوات الله علیه) وارد شد و او تنها نشسته بود، حضرت كنار رفت (برایش جا باز كرد) و فرمود: از جمله حقّ مسلمان بر مسلمان این است كه چون قصد نشستن كند كنار رود (او را جاى دهد) در روایت هست كه پیغمبر(صلوات الله علیه) فرمود: هر كه دوست داشته باشد كه مردم به احترامش بر پا خیزند جایگاهش پر از آتش مى‏شود.

حضرت امام صادق(علیه السلام) فرموده: مانند عجم‌ها براى یک دیگر بر پا نخیزید، ولى براى احترام از جا تكان خوردن عیب ندارد.(جا دادن به او). (آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام(ترجمه وسائل)/ 167) یکی از بزرگترین کارهایی که به واسطه آن بنده خدا خود را نزد خدایش کوچک و حقیر می سازد ارتکاب گناه است. آدمی به واسطه گناه کردن زبون و خوار می شود و خود از این ذلت و پستی خود غافل است و اما امام علی(علیه السلام ) در این باره راه کاری را پیشنهاد داده‌اند: هر كس را نفس كریم و بزرگوار شد (خود را ارجمند دانست) شهوت‌هایش نزد او خوار مى‏گردد (از آن پیروى ننماید تا بذلّت و خوارى نیفتد). (ترجمه و شرح نهج البلاغة (فیض الإسلام) /ج‏6/ 1294 ) هر کس وجودش را بزرگ و عزیز و ارزشمند شمارد آن را با پیروی از شهوت ها و در نتیجه ارتکاب گناه خوار و زبون نمی سازد.

دنیا كه گلش وز روى معنى خار است‏

در دیده عقل، گرگ مردم‏خوار است‏

هركس كه از آن گریخت عزت‏ دارد

هركس كه به او كرد توجه خوار است‏

مریم پناهنده

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منابع:

1. معراج السعادة / نراقی

2.قصه های تربیتی / لطیف راشدی

3.آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام (ترجمه وسائل )

4. پاداش نیكیها و كیفر گناهان / ترجمه ثواب الأعمال

5. ترجمه و شرح نهج البلاغة (فیض الإسلام) /ج‏6