معلم دینی فرزندتان باشید
چند نکته درباره‌ی چگونگی آموزش قرآن و احکام اسلامی به فرزندان
می‌گویند «خشت اول چون نهد معمار کج / تا ثریا می‌رود دیوار کج». این خشت اول از آن نکته‌هایی است که نباید از یاد برود. خشت اول در تربیت فرزند، خشت اول در تضمین سعادت دنیوی و خشت اول در سلامت نفس او، همگی مدیون آموزش اصول و احکام دینی‌اند.
آموزش دادن قرآن و احکام اسلامی به فرزند، تا اندازه‌ای اهمیت دارد که حضرت امیر (علیه‌السلام) آن را اولین گام در تربیت فرزند می‌دانند و تا وقتی کامل انجام نشود، نباید به کار دیگری مشغول شد. اگر نگران آینده فرزندتان هستید، اگر می‌خواهید کودکتان در آینده، فردی موفق و برخوردار از سلامت اخلاقی باشد، اگر دوست دارید دور از جان، بعد از 120 سال که از دنیا رفتید، از خیر فرزندتان بهره‌مند شوید، این مطلب را با دقت بخوانید.
1- حقی بر عهده‌ی پدر و مادر
آموزش دادن قرآن و احکام اسلامی، یکی از حقوقی است که از سوی خدا بر عهده‌ی هر پدری گذاشته شده است. در این خصوص، حضرت علی (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «حق فرزند بر پدر این است که نام نیکو بر او بگذارد، نیکو تربیتش کند و به او قرآن بیاموزد».
در عین حال، اهمیت یاد دادن قرآن و احکام اسلامی به فرزندان، تا اندازه‌ای است که امیرالمۆمنین علی (علیه‌السلام) در وصیت به امام حسن (علیه‌السلام) در کتاب «نهج‌البلاغه» می‌فرمایند: «چنین دیدم که قبل از هر چیز، کتاب خداوند عزوجل و تفسیر و تأویل آن و شرایع و احکام اسلامی و حلال و حرام آن را به تو آموزش دهم و جز این، به چیزی نپردازم.» از این سخن مشخص می‌شود که پدر و مادرهای مسلمان، با هیچ بهانه‌ای نباید از آموزش دادن قرآن و آداب اسلامی به فرزند خود غافل شوند، چرا که در کتاب «حلیه‌الاولیاء» به نقل از ابورافع، صحابی پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) نوشته شده است روزی پیامبر به من فرمودند: «برای روز قیامت چه کرده‌ای؟» در جواب عرض کردم برای آن روز باید پس‌انداز کنم؟ آن حضرت فرمودند: «بله، چقدر پول داری؟» گفتم 40 هزار دینار دارم و همه را برای خداوند متعال می‌دهم. ایشان فرمودند: «مقداری را ببخش و مقداری را نگه دار و به فرزندانت رسیدگی کن». گفتم آیا همان طور که ما بر آن‌ها حق داریم، آن‌ها نیز بر ما حق دارند؟ حضرت فرمودند: «آری، حق فرزند بر پدر این است که قرآن را به او آموزش دهد.»
2- اگر به فرزندت قرآن یاد بدهی...
پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند: «در روز قیامت، قرآن، مرد رنگ پریده‌ای را می‌آورد و به پروردگار متعال می‌گوید: پروردگارا؛ من موجب شدم که این مرد، روزهایش را به تشنگی روزه و شب‌هایش را به بیداری نماز شب بگذراند و امیدش را به رحمت تو تقویت کردم و آرزویش را به آمرزش تو وسعت بخشیدم. پس با او چنان رفتار کن که من و او، به تو گمان داشتیم.
خداوند متعال نیز می‌فرماید: فرمان پادشاهی را به دست راست و فرمان جاودانگی را به دست چپش بدهید و او را در کنار همسران سیه چشمش قرار دهید و بر پدر و مادرش چنان خلعتی بپوشانید که دنیا و هرچه در آن بوده، با ارزش آن برابری نکند. در این زمان، همه خلایق، به پدر و مادر او نگاه می‌کنند و به آن دو، احترام می‌گذارند. آن دو به خود نگاه می‌کنند و از آن خلعت خوشحال می‌شوند و می‌گویند: پروردگارا؛ این از چه رو به ما داده شده، در حالی که اعمال ما شایسته چنین خلعتی نبوده؟
خداوند متعال می‌فرماید: علاوه بر آن، تاج کرامت هم بر سر شما می‌نهم که مانند آن را هیچ بیننده‌ای ندیده، هیچ شنونده‌ای آوازه‌اش را نشنیده و هیچ اندیشنده‌ای فکرش را هم نکرده است. پس گفته می‌شود این پاداش آن است که به فرزندتان قرآن آموختید و او را در دین اسلام، دانا و بینا کردید.»
3- پاداش به خروار
ابن شهرآشوب در کتاب «المناقب» نوشته است که عبدالرحمان سلمی، سوره حمد را به فرزند امام حسین (علیه‌السلام) آموخت. وقتی کودک، آن سوره را برای پدرش خواند، امام به او مقداری دینار، خلعت و مروارید گران‌بها هدیه دادند. بعضی از مردمی که آنجا بودند، دلیلش را پرسیدند، اما حضرت فرمودند: «این پاداش کجا و عطای او (تعلیم دادن سوره حمد) کجا؟» بنابراین، پدر و مادر، هر اندازه که برای یادگیری قرآن و احکام اسلامی فرزند خود هزینه کنند، برای آن‌ها مفید است. چون با این کار، فرزندشان به خیری دست پیدا می‌کند و باقیات صالحات برای آن‌ها نیز خواهد بود.
در همین زمینه در کتاب «الکافی» آمده است: امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ به پرسش فضل بن ابی قره در خصوص اینکه بعضی از مردم می‌گویند درآمد معلم قرآن حرام است، فرمودند: «دروغ می‌گویند، آن‌ها دشمن خدا هستند و با این بهانه‌ها می‌خواهند قرآن، تعلیم داده نشود. اگر کسی مبلغی هم اندازه دیه فرزندش به معلم قرآن بدهد، برای معلم حلال است.» بنابراین، هیچ تفاوتی ندارد که والدین قرآن، خواندن و آداب اسلامی را به فرزند خود آموزش دهند یا او را به معلمی بسپارند تا این مسئولیت را بر عهده بگیرد؛ در هر صورت، ائمه معصوم (علیهم‌السلام) پدران و مادران را برای انجام این وظیفه بسیار مهم، تشویق کرده و اجر و پاداش معنوی خدا را در برابر این عمل، یادآور شده‌اند. تا اندازه‌ای که امام حسن عسکری (علیه‌السلام) فرموده‌اند: «خداوند پاداش زیادی به پدر و مادر عنایت می‌کند، اما مردم با شگفتی می‌پرسند: پروردگارا؛ این همه لطف و تفضل درباره‌ی ما به چه دلیل است؟ اعمال ما شایسته چنین پاداشی نبوده. در جواب آن‌ها گفته می‌شود: این همه عنایت و نعمت، پاداش شماست که به فرزند خود، کتاب خدا (قرآن) را آموخته‌اید و او را در آیین اسلام، بصیر و دانا تربیت کرده‌اید».
4- باقیات صالحات پدر و مادر
داشتن فرزند صالحی که با قرآن مأنوس باشد و خیرش به مردم برسد، از برکاتی است که هم در این دنیا گره از مشکلات والدین باز می‌کند، و هم در آخرت به دادشان می‌رسد. آموزش قرآن و احکام اسلامی، یکی از راه‌های تربیت چنین فرزندی است.در کتاب «مجمع‌البیان» به نقل از رجاء بن حیاه نوشته شده است: «یک روز در دوران کودکی، همراه پدرم، کنار معاذ بن جبل بودیم. معاذ به پدرم گفت: این پسر که همراه توست کیست؟ پدرم در جواب گفت: این پسرم رجاء است. معاذ گفت: آیا قرآن به او آموخته‌ای؟ پدرم جواب داد: نه! معاذ گفت: پس به او قرآن را آموزش بده، چون از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمودند: هیچ مردی نیست که قرآن را به فرزندش بیاموزد، مگر آنکه در روز قیامت، تاج پادشاهی بر سر پدر و مادر آن فرزند می‌گذارند و دو لباسی که مردم مانندش را ندیده‌اند به آن‌ها می‌پوشانند. بعد از آن، دستش را روی شانه من گذاشت و گفت: فرزندم؛ اگر توانستی در روز قیامت چنین جامه‌هایی را بر پدر و مادرت بپوشانی، این کار را بکن».
مانند این روایت از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز نقل شده که فرموده‌اند: «کسی که به فرزندش قرآن بیاموزد، در روز قیامت، پدر و مادرش را صدا می‌زنند و دو جامه بر آنان می‌پوشانند که از نور آن‌ها، چهره‌های بهشتیان روشن می‌شود. همچنین هر کسی که به فرزندش قرآن بیاموزد، خداوند در روز قیامت، گردنبندی بر گردن او می‌بندد که اولین و آخرین خلایق، از آن به شگفت می‌آیند.»
در کتاب «بحارالانوار» نیز به نقل از آن حضرت نوشته شده: «هرکس روخوانی قرآن را به فرزندش بیاموزد، خداوند، گناهان اول و آخر او را می‌بخشاید و هر کسی که حفظ آن را به او بیاموزد، خداوند در روز قیامت، او را به صورت ماه شب چهارده برمی‌انگیزد و به فرزندش گفته می‌شود: بخوان؛ پس هر آیه‌ای را که بخواند، خداوند متعال به موجب آن، یک درجه پدرش را بالا می‌برد تا به آخرین آیه‌ای که از قرآن می‌داند برسد.»
5- ترغیب به جای تحمیل
هیچ یک از آداب اسلامی، با اجبار و تحمیل، عملی نمی‌شوند. پیامبر گرامی اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در دوران تبلیغ دین اسلام، کسی را وادار به پذیرش و یادگیری قرآن و آداب اسلام نکردند. همان طور که خداوند متعال در سوره مبارکه «ق» خطاب به آن حضرت می‌فرماید: «تو به زور وادارنده آن‌ها نیستی». خدا در سوره مبارکه غاشیه هم تأکید می‌کند: «تو بر آن‌ها مسلط نیستی». از این آیات معلوم می‌شود که اگرچه پدر و مادر مسلمان باید فرزند خود را به سمت اسلام و یادگیری آموزه‌های اسلامی دعوت کنند، اما نمی‌توانند فرزند خود را به این کار وادار کنند.
بهترین شیوه آموزش دادن آداب اسلامی به کودکان و نوجوانان، همان شیوه رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) است. آن حضرت به صورت مداوم، زمینه آشنایی مردم با قرآن و احکام اسلامی را ایجاد می‌کردند تا مردم به یادگیری این احکام، مشتاق شوند. زیرا آن حضرت به خوبی می‌دانستند که اگر بنای آموزش اسلامی بر اجبار و تحمیل قرار بگیرد، خیلی زود، دچار شکست می‌شود و کمتر کسی مایل به روی آوردن به دین اسلام خواهد شد.
پدر و مادر می‌توانند فضای خانه را طوری طراحی و اداره کنند که فرزندان، خود به خود نسبت به یادگیری قرآن، علاقه‌مند شوند و با الگوبرداری از رفتار والدین، آداب اسلامی را یاد بگیرند. در این شیوه، پدر و مادر و بزرگ‌ترهای خانواده باید مراقب باشند تا از خطاهای احتمالی جلوگیری کرده و طوری رفتار کنند که کودک و نوجوان، بتواند زیبایی و آرامش موجود در دین اسلام را درک کند و به ذهن بسپارد.
6- یک شیوه‌ی خوب برای یادگیری قرآن
بهترین شیوه برای آموزش دادن قرآن و احکام اسلامی این است که والدین در این زمینه، الگویی برای بچه‌ها باشند. آن‌ها می‌توانند قرائت قرآن را با تکرار به لحن زیبا برای فرزند خود، آسان جلوه دهند. در مقابل وقتی کودک از لحن قرآنی والدین تقلید می‌کند، او را تشویق کنند.این شیوه یکی از سبک‌های بسیار مهم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در راه آموزش قرآن بود. آن حضرت، همه نوع لحن تلاوت قرآن را تحسین می‌کردند و اشکالات افراد را طوری بیان نمی‌کردند که باعث رنجش آن‌ها شود یا موجب شود که قرآن‌آموزی از تلاوت اشتباه خود، شرمنده شده و تلاوت قرآن را رها کند. همان طور که وقتی عده‌ای از مردم نزد رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) آمدند و از نحوه اذان گفتن بلال حبشی گله کردند و گفتند بلال حبشی حرف شین را سین ادا می‌کند و به جای این که بگوید «اشهد ان» می‌گوید «اسهد ان». آن حضرت در پاسخ فرمودند: «انّ سین بلال عندالله الشین/ نزد خداوند متعال، سین بلال همان شین است.»
به طور کلی، در شرایطی که بزرگ‌ترها برای آموزش قرآن و آداب اسلامی به کودک و نوجوان خود سختگیری نکرده و در عین حال خودشان الگوی مناسبی برای آن‌ها باشند، فرزندان می‌توانند بدون ترس از اشکال گرفتن به شیوه قرائتشان، در مقابل جمع قرآن بخوانند و احکامی را که یاد گرفته‌اند، بازگو کنند. در این صورت، اگر دچار اشتباهی شوند، با گوش دادن به نحوه تلاوت بزرگ‌ترها، شیوه تلاوت صحیح را یاد می‌گیرند و تکرار می‌کنند. همان طور که در زمان رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) وقتی قرآن‌آموزی، آیات قرآن را به طور کامل نیاموخته بود یا آن را اشتباه قرائت می‌کرد، زمانی که شیوه قرائت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و سایر قرآن‌آموزان را که همواره در حال افزایش بودند در دیگر صحنه‌ها مانند نماز، عرضه قرائت و مانند آن می‌دید و می‌شنید، به اشتباه خود پی می‌برد و خودش آن را اصلاح می‌کرد. در مورد آموزش قرآن و احکام اسلامی به کودکان و نوجوانان، تأکید شده که آسان‌گیری موجب می‌شود کودک و نوجوان نسبت به تلاوت و یادگیری قرآن مشتاق شود، در حالی که سختگیری، زمینه دوری و فرار از آموختن قرآن و احکام اسلامی را ایجاد می‌کند.
منبع: نشریه همشهری آیه، شماره 14
