توافق ژنو به زبان ساده

آیا رفع همه تحریمها در راه هست؟به زبان ساده در توافق نامه ژنو چه دادیم و چه گرفتیم؟

روز گذشته پس از چهار روز مذاکره دشوار و فشرده میان ایران و پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان، نهایتا این دولتها به توافقی رسیدند که با واکنشهای متعددی در داخل و خارج از کشورمان روبرو شد.  در سطح داخلی واکنشها به این توافق متفاوت بود. اگرچه رسانه ها ، سایتها و جریانهای نزدیک به اصلاح طلبان و هم چنین ریاست محترم جمهوری و یا برخی فعالان شبکه های اجتماعی از این تفاهم نامه استقبال کرده و آن را تاریخی ، در جهت منافع ملی و مساوی اقدامات دولت مصدق در ملی کردن صنعت نفت دانستند، اما برخی فعالان رسانه ای اصول گرا و یا نمایندگان مجلس نزدیک به جریان پایداری، نسبت به مفاد آن تردید خود را ابراز و حتی برخی دیگر از کاربران شبکه های اجتماعی آنرا نوعی عقب نشینی تلقی کردند.

برای مثال سایت رجانیوز که به شکل جدی منتقد سیاستهای هسته ای دولت جدید است از تیتر" توقف پیشرفت در برنامه هسته‏ای و غنی‌سازی بالاتر از 5 درصد در ازای آزادسازی 4 میلیارد دلار اموال بلوکه"  استفاده کرد.  برخی دیگر از رسانه های داخلی نزدیک به این طیف ، ضمن تلاش برای نشادن دادن تعارض میان نظر وزیر خارجه کشورمان که 5+1 غنی سازی در این را پذیرفته است و نظر متفاوت وزیر خارجه آمریکا، به پر رنگ سازی این جمله از وی پرداختند که :  غنی سازی برای ایران به رسمیت شناخته نشده است؛ این یک غنی سازی با مدت محدود است.  در ادامه همین نگاه حمید رسایی نماینده مجلس روز گذشته در صحن علنی گفت: سوال این است که توافقنامه‌ای صورت گرفته و وزیرامورخارجه یک چیز می‌گوید، رئیس‌جمهور آمریکا چیز دیگر، تلویزیون و اخبار 8 صبح امروز نیز چیز دیگری می‌گویند که اینها ضد و نقیض است.

بذرپاش نماینده طیف دیگری از اصولگراها هم با نگاهی منتقدانه گفت: چیزی که مایه نگرانی است گویا حق غنی‌سازی اورانیوم که جزو خطوط قرمز نظام است، صریحا در این متن توافق شده ذکر نشده است، وزیر خارجه گویا گفته است حق غنی‌سازی اورانیوم در معاهداتی که با آژانس انرژی اتمی داریم، ذکر شده است و نیاز به ذکر مجدد آن وجود ندارد که به نظر می‌رسد نقطه خطر این توافقنامه این موضوع باشد و نمایندگان مجلس نسبت به این مسئله نگران هستند.

حال آیا به راستی این توافق مایه پیروزی و افتخار است و یا ایران در ازای امتیازات کم بها ، کارت برنده غنی سازی خود را سوزانده است؟ در این نوشتار به بررسی این نکته خواهیم پرداخت.

1-  مقدمه توافق و نه توافق

مهمترین نکته ای که هم مخالفان و هم موافقان فعلی سیاست هسته ای دولت یازدهم باید به آن توجه کنند این است که توافق در ژنو  که با شکل  برنامه عمل مشترک Joint Plan of Action مورد موافقت قرار گرفت در واقع توافق نهایی نبوده و صرفا فراهم آورنده زمینه تفاهم نهایی است. در متن این توافق آمده است:     اولین گام به لحاظ زمانی محدود و طول مدت آن شش ماه خواهد بود و در صورت توافق دو طرف قابل تجدید است که در طول این مدت همه اطراف ماجرا تلاش خواهند کرد تا فضای سازنده برای انجام مذاکرات با حسن نیت، پابرجا باقی بماند.

نکته دوم غیر از مقدماتی بودن این تفاهم، داوطلبانه بودن اقدامات طرفین است. این بدان معناست که در این چارچوب ایران و 5+1 در فضایی بدون الزام حقوقی با هم به تعامل می پردازند و هم چنان برای توافق نهایی به مذاکره نیاز است.

2- غنی سازی به رسمیت شناخته شد یا خیر؟

یکی از خطوط قرمز ایران حق غنی سازی در خاک خود بود. اگرچه طرف غربی زیر بار این خواست ایران نمی رفت و حتی قطع نامه های شورای امنیت متضمن لزوم تعلیق غنی سازی در همه سطوح در ایران است، اما پیشرفتهای گذشته، واقعیت های جاری و چانه زنی های مذاکره کنندگان ایرانی، طرف مقابل را واداشت که حق غنی سازی ایران را به شکل تحت کنترل در خاک ایران بپذیرند.

در متن انگلیسی مقدمه  این برنامه عمل مشترک می خوانیم:

This comprehensive solution would enable Iran to fully enjoy its right to nuclear energy for peaceful purposes under the relevant articles of the NPT in conformity with its obligations therein. This comprehensive solution would involve a mutually defined enrichment programme with practical limits and transparency measures to ensure the peaceful nature of the programme.

این راه‌حل جامع ایران را قادر می‌سازد تحت مفاد مربوطه در معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (ان‌پی‌تی) و برابر با تعهداتی که این مفاد برای این کشور ایجاب می‌کند، از حق بهره‌برداری از انرژی هسته‌ای برای اهداف صلح‌آمیز برخوردار شود. این راه‌حل جامع، در برگیرنده یک برنامه غنی سازی مورد توافق دوطرف است، که با اِعمال محدودیت‌ها و اقدامات شفاف‌ساز به منظور حصول اطمینان از ماهیت صلح‌آمیز آن، [همراه خواهد بود].

به نظر می رسد درباره حق غنی سازی بر مبنای متن مورد توافق ذکر سه نکته لازم است:

الف) حق غنی سازی ایران از طرف قدرتهای بزرگ به رسمیت شناخته شده است.

ب) این حق صرفا برای مذاکرات 6 ماهه و تفاهم کوتاه مدت نیست بلکه متن مورد تفاهم نشان می دهد، که راه حل جامع-که در مقدمه به عنوان بلند مدت و مورد توافق طرفین معرفی شده- حق غنی سازی را پذیرفته است. لذا حرفهای منتسب به جان کری یا اوباما در باره عدم حق پذیرش غنی سازی و یا غنی سازی در زمان 6ماه مذاکرات  صحیح نیست.

ج) اما باید اشاره کرد که غنی سازی مورد توافق بی قید و شرط نیست . تعریف غنی سازی با توافق دو طرف  با محدودیت هایی روبرو و زیر نظر آژانس خواهد بود.  شاید یکی از نکته های مورد چالش دو طرف در آینده،  نحوه تعریف غنی سازی،سطح و حدود آن باشد.

3- آینده تحریمها چه خواهد شد؟

نقطه حساس و مهم این مذاکرات آینده تحریمهاست. قبل از آغاز مذاکرات، طرف غربی می خواست  بدون دست زدن به ساختار بهم پیوسته تحریمها که به شکل یه سیستم جامع علیه اقتصاد کشور ما عمل می کرد، امتیازاتی به طرف ایرانی بدهد. لذا آنها در فاز اول، پرداخت بخشی از اموال بلوکه شده ایران را در دستور کار قرار دادند. در طرف مقابل ایرانی ها خواستار به هم خوردن بافت به هم پیوسته تحریم ها هستند. شکستن یک بخش از این اجزای ماشین به فرسایش بقیه بخشها کمک می کند. لذا حذف یا تعدیل هر یک از تحریمهای بانکها، بانک مرکزی ، بیمه کشتی ها، بخش کشتیرانی، نفت و یا پتروشیمی می تواند آغاز خوبی برای به هم زدن این نظم ضد منافع ملی باشد. با همین منطق در این کارزار دیپلماتیک طرف غربیمی کوشید کمترین امتیاز را در این بخش بدهد.  در واقع امتیازات پایه ای که غربی ها می خواستند به ایران بدهند، همانهایی بودند که به هیات قبلی مذاکره کننده ایرانی در آلماتی پیشنهاد داده شد. اما طرف ایرانی کوشید با افزودن شکافهایی، از امتیازات حداقلی داده شده فرصت های مهمی برای اقتصاد ملی بگشاید:

در این راستا طرف مقابل متعهد به انجام موارد زیر شد:

الف-عدم اعمال تحریم جدید

ب- تعلیق برخی تحریم‌ها در زمینه‌:

طلا و فلزات گرانبها

خودروسازی ایران

صادرات پتروشمی ایران

ج- صدور مجوز بازرسی‌ها و تعمیرات خطوط هوایی ایرانی به منظور ارتقای سطح ایمنی پروازها

د- محدود نکردن سطح فروش نفت ایران از وضعیت کنونی

ه-چهار میلیارد و 200 میلیون دلار از پول های مسدود شده ایران در خارج کشور به ایران مسترد می شود و  15 میلیارد دلار از درآمدهایش در طول این مدت به حساب‌های مسدود شده‌اش در خارج از کشور ریخته خواهد شد.

و- چهارصد میلیون دلار به صورت کمک‌های تحصیلی دولتی از صندوق‌های ایرانی محدودی مستقیما به موسسات آموزشی شناخته شده در کشورهای ثالث انتقال می یابد تا هزینه‌های تحصیلی دانشجویان ایرانی تسویه شود.

ز- تعاملات انسان‌ دوستانه با ایران تسهیل می شود.تعاملات انسان‌دوستانه، تعاملات مربوط به غذا، کالاهای کشاورزی، دارو، درمان و ابزارآلات پزشکی است

برای مثال در باره رفع تحریمهای صنایع پتروشیمی در متن این برنامه عمل مشترک آمده است: "صادرات پتروشیمی ایران و نیز تعلیق تحریم‌ خدمات مرتبط" و در توضیح آن آمده است : این خدمات مرتبط شامل خدمات حمل و نقل، بیمه و بانکی خواهد بود.

شاید اگرچه انتقال 4 میلیارد دلار پول در نگاه اول کم و حتی دربرابر توقف غنی سازی 20 درصد امتیاز بسیار کمی باشد اما به نظر می رسد بتوان با تکیه بر بقیه بندها به شکلی موثر و با مدیریت مسوولان اقتصادی کشور ، سازمان تحریمها را فرسود و خدمات و منابع مالی مورد نیاز کشور را تا زمان توافق نهایی تحصیل کرد. این شاید نکته ای است که باید به عنوان یک برگ برنده برای مذاکره کنندگان ما دانست.

حرف آخر

جهان دیپلماسی بر پایه داد و ستدها  و گفتگو ها و چانه زنی ها شکل گرفته است. نمی توان از هیچ مذاکره ای انتظار تامین صد در صدی منافع ملی را داشت. اما هنر مذاکره کردن به دست آوردن حداکثر مزایا در جریان چانه زنی است. تفاهم ژنو در چارچوب برنامه عمل مشترک را نه می توان سیاه دید و نه سفید. آن را می توان حاصل برایند مقدورات ملی ما و محذورات بین المللی ملاحظه کرد.  از نقاط قوت این توافق، می توان به پذیرش حق غنی سازی ایران، زماندار و هدف دار کردن برنامه مذاکرات و تلاش برای فرسایش سازمان تحریم علیه ایران اشاره کرد.

بخش سیاست تبیان