کپوبافی، هنری از خوزستان
حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی است و رایج‌ترین نوع حصیربافی خوزستان که به عنوان حصیر شاخص خوزستان معروف است، «کپو» نام دارد.
نزدیک به شش هزار سال است که کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش قدیم، در زمان تمدن ایلامی‌ها رواج داشته است. کشت نخل خرما از آغاز تشکیل سلسله هخامنشی، در ایران معمول بوده است و در نقوش گیاهی هخامنشی به وفور دیده می‌شود.
یکی از عواملی که توانسته است زندگی مردم را در مناطق گرم و سوزان ممکن سازد، وجود همین درختان سر به فلک کشیده نخل است. از نخل خرما می‌توان محصولات متنوعی تهیه کرد. مهم‌ترین محصولات تبدیلی آن عبارتند از: شیره خرما، عسل خرما، قند مایع، شربت، کمپوت خرما، کنسرو خرما، خمیر و آرد خرما، سرکه، نئوپان و غیره. علاوه بر آن، درخت خرما در بحث صنایع دستی نیز کاربردهای متنوعی دارد؛ قسمت اعظم احتیاجات و وسایل خانه و ابزار مناطق خرماخیز جنوب کشور از چوب و برگ خرما تهیه می‌شوند مانند طناب، تیر برای پشت بام (به جای تیرآهن)، گهواره اطفال، سبد، حصیر، بادبزن، کلاه، جارو، نان‌دان، کف‌پوش حصیری، سایبان و غیره.
کپوبافی: حصیر شاخص خوزستان
حصیربافی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی است و شاهد این ادعا، نمونه‌های به دست آمده در بین‌النهرین و مناطق جنوبی است که منشأ نه فقط نساجی، بلکه سفال‌گری نیز بوده است. مدارک موجود نشان‌دهنده این است که نخستین زیراندازهای بشری از جنس نی و گیاهان باتلاقی تهیه شده است. امروزه در هر کجای کشور که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم و برنج، و نی باتلاقی و ترکه امکان‌پذیر باشد، می‌توان نشانه‌هایی از بافت سبد و حصیر یافت.
رایج‌ترین نوع حصیربافی خوزستان که به عنوان حصیر شاخص خوزستان معروف است، «کپو» نام دارد. کپو نام محلی حصیربافی است. این محصول، خاص استان خوزستان است که با پیچیدن برگ خرما به دور نی‌های مردابی، به شکل فتیله‌ای بافته می‌شود و دارای قابلیت‌های فرم‌دهی زیاد است و به همین علت، تنوع در فرم‌های کپو زیاد است.
کپو چیست؟
«کپو» در لغت دزفولی به سر یا کله و اصطلاحاً به هر شیء کروی، گرد یا چمباتمه زده گفته می‌شود و در تعریف، به مصنوعات حصیری که از برگ خرما یا «کرتک» به شکل ظروف دردار کروی بافته می‌شود، اطلاق می‌گردد.
کرتک (KERTAK) نوعی گیاه خودرو است که در حاشیه نهرها، رودخانه‌ها و دشت‌ها در مناطق باتلاقی و گرمسیری، به وفور یافت می‌شود. کرتک، علف هرزی است که دارای ساقه بلندی همچون گندم است و ساقه آن لاغر و کشیده و مثل نی، دارای بند بند است. این گیاه در کنار جویبارها رشد می‌کند و دارای استحکام کششی به مراتب بیشتری نسبت به ساقه گندم یا جو است. کرتک، ظاهراً خوراک هیچ حیوانی نیست و دچار آفت هم نمی‌شود و این خود، نقطه قوتی برای محصول است. کرتک در دزفول می‌روید و هزینه‌ای هم برای تولیدکنندگان ندارد و می‌توانند آن را در همان محل زندگی خود تهیه کنند.
از کرتک برای مغز ردیف‌های بافته شده در کپو استفاده می‌کنند. در واقع، برگ درخت خرما به دور یک یا دسته‌ای از کرتک‌هایی که کنار هم قرار گرفته‌اند پیچیده می‌شود.
کپوبافی در خوزستان
کپو، یکی از صنایع دستی منطقه خوزستان است که از دیرباز در نواحی شمالی «دزفول» رواج داشته و همچنان با ذوق و ابتکار خاص هنرمندان روستایی، تهیه و به بازار عرضه می‌شود.
این صنعت دستی از بافته‌های حصیری است و مواد اولیه آن کرتک و برگ نخل‌های خرماست که از سالیان متمادی بیشتر در دهستان «شهیون» در شمال دزفول رواج داشته است. روستای «پامنار» از توابع این دهستان، از دیر باز با داشتن نخلستان‌های زیاد، مرکز مهمی برای تهیه مواد اولیه آن بوده است.
این دست‌بافته‌ها، برای مردم این منطقه، تنها هنر و ذوق نیست، بلکه «زندگی» است و محل مناسبی برای امرار معاش زنان زحمت‌کشی است که در کنار کار طاقت‌فرسای روزانه، به تهیه آن می‌پردازند. بانوان تلاشگر در روستاهای کوهستانی در منطقه «سردشت»، در سرما و گرما، هیچ‌گاه این هنر بازمانده از سال‌های دیرین را رها نکرده و همواره آن را مانند میراثی حفظ کرده‌اند.
کپوبافان در زمینه‌های مختلف (به ویژه ظروف تزیینی و سنتی) با استفاده از رنگ‌ها و نقوش سنتی، از دیرباز، محصولات زیادی تولید می‌کرده‌اند. انواع این تولیدات، شامل اشکال مسطح، بیضی و دایره‌ای با کاربردهای مختلف، به‌ویژه مصنوعات صنعتی (از جمله گلدان، جا دستمالی، زیر کتری، زیر قوری، میوه خوری) و انواع دیگر محصولات بافت حصیری است.
نقوش استفاده شده در کپو، بیشتر لوزی، نیم لوزی، سه پر، چهار پر، پنج پر و ستاره‌ای است که اغلب برگرفته از نقوش آجری یا خشت‌های قدیمی دزفول است. در کپوبافی، هر چه رنگ‌ها تندتر و به اصطلاح، گرم‌تر باشد؛ کار جلوه و جذابیت بیشتر و بهتری خواهد داشت.
در واقع، کپوبافی نوعی حصیربافی به شکل مارپیچی یا مغزی‌دار است که استفاده از نی مردابی کرتک به عنوان مغزی کار، موجب استحکام و ایستایی حصیر می‌شود. از دیگر امتیاز این محصول، مواد اولیه فراوان و بسیار ارزان‌قیمت و قابل دسترس در منطقه است.
کپو، معمولاً به شکل سبد‌ها‌ی در د‌ار و بدون در به صورت سینی در اندازههای مختلف رنگی و ساده، بافته می‌شود. کاربرد این سبدها در مواردی همچون جای نان، جای لوازم خیاطی، نگهداری خمیرمایه، جای نخ و سوزن و غیره است. دو روش برای تزیین این سبدها وجود دارد. در اولین روش، کپوها زمینه ساده حصیری دارند و با کاموا و رنگ‌های شاد، روی آن‌ها نقش‌های هندسی ایجاد می‌کنند و در روش دوم، تمام سطح کپوها را با کاموای رنگی می‌پوشانند و حصیر دیده نمی‌شود.
در ابتدا کپوها به شکل گرد بافته می‌شدند (و به همین دلیل به آن‌ها کپو می‌گفتند) اما هم‌اکنون از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و تنها محدود به شکل و فرم گرد یا کروی نیستند، بلکه به شکل بیضی یا به صورت بشقاب، کاسه، گلدان، شکلات‌خوری، جعبه جواهر، جای سکه، زیر نانی، زیرداغی، جامدادی، جای قاشق و چنگال، جامیوه‌ای، جای دستمال، کلاه بچه‌گانه و ده‌ها نوع دیگر بافته می‌شود.
چگونگی بافت کپو
برای بافتن کپو از برگ‌های جوان و تازه نخل خرما استفاده می‌شود. شاخه درخت خرما، در آغاز به شکل برگ‌هایی جمع شده در کنار ساقه است، مثل بادبزن‌هایی که به صورت پلیسه جمع می‌شوند. برگ‌ها از شاخه‌های جوان انتخاب می‌شود و به دلیل آنکه هنوز تحت تأثیر نور آفتاب قرار نگرفته‌اند، سفید هستند و همچنین پهنای کمتری دارند. به این ترتیب، رنگ روشن و عرض کمِ برگ‌هاریال به راحت کردن بافت و خوش‌نقش کردن کپو کمک می‌کند.
برگ‌های سبز و ضخیم اطراف نخل برای کارهای ضخیم مانند زنبیل استفاده می‌شود ولی برگ‌های سفید برای کارهای ظریف استفاده می‌شود. برای آماده کردن برگ‌ها که به زبان محلی به آن‌ها «پیش» گفته می‌شود آن‌ها را پس از جدا کردن از نخل، زیر نور خورشید، خشک کرده تا شفاف‌تر شوند. قبل از بافت، آن‌ها را در آب می‌خوابانند تا خیس بخورند و در حالت مرطوب برای بافت استفاده می‌شوند.
برای بافتن کپو، برگ درخت خرما را از طول، به رشته‌های باریکی در می‌آورند که قابل عبور از سوزن لحاف‌دوزی باشد. آغاز کار با مارپیچ کردن یا حلزونی کردن برش‌هایی از برگ درخت خرما است. وقتی این برش‌ها را به شکل حلزون در دست خود جمع کنیم، ادامه آن از طرف دیگر محل قرار گرفتن کرتک‌ها خواهد بود. یعنی آنکه کرتک‌ها در درون باقیمانده این الیاف نازک قرار می‌گیرند و به هم بافته می‌شوند. دلیل استفاده از برگ خرما در ابتدای کار به جای کرتک، انعطاف بیشتر برگ‌های خرما نسبت به کرتک است.
ادامه بافت کپو به این صورت است که برگ‌های خرما با استفاده از سوزن لحاف‌دوزی، روی لایه‌هایی از کرتک را که به عنوان مغز کپو به‌کار می‌رود، پوشش می‌دهند تا اولین رج کپو بافته شود. با ادامه دادن این روش، هر رج با قرار گرفتن در کنار رج قبلی، بافته می‌شود. بعد از این که کف کپو بافته شد، با قرار دادن رج روی رج، شکل از حالت سطحی به حجمی تبدیل و شکل کپو بافته می‌شود. «فرم‌دهی و طراحی ظروف (گرد، چهارگوش و چندضلعی) به صورت ذهنی، ابتدا توسط دست چپ بافنده اجرا شده و دست راست بافنده فقط کار دوخت را انجام می‌دهد. پیچش و دوخت برگ خرما به دور کرتک با دست راست انجام می‌گیرد.
برای بافت ظریف، بهتر است پیش‌ها به الیاف باریک‌تر تقسیم شوند. هر چه سوزن، ظریف‌تر باشد، ظرافت کار نیز بیشتر است. ایجاد نقوش حین انجام کار، صورت می‌گیرد. ریز بودن یا درشت بودن هر رج، بستگی به مقدار کرتک‌هایی دارد که در آن به‌کار می‌رود.
انواع کپو
انواع کپو را از نظر مصالح به‌کار رفته شده در بافت آن دسته‌بندی می‌کنند که عبارتند از:
1- تمام پیش (در بافت آن از کاموا استفاده نشده و فقط با پیش بافته می‌شود).
2- تمام کاموا (در بافت آن از پیش استفاده نشده و فقط با کاموا بافته می‌شود).
3- ترکیب پیش و کاموا.
اندازه کپو
کپو، معمولاً در اندازههای کوچک، متوسط و بزرگ بافته می‌شود. اما تنوع فراوان و نیاز بازار موجب گردیده تا در فواصل بین این ابعاد نیز کپوهای دیگری تعریف شوند. مثلاً نقلی، زیر متوسط و خیلی بزرگ. این اندازه‌ها با تعیین استاندارد مشخص، آن چنان هست که هر بافنده‌ای در هر اندازه‌ایی که مایل باشد می‌تواند کپوی خود را بافته و به مشتری عرضه نماید.
نحوه نگهداری
بهتر است در جای خشک نگهداری شود. مغزی (کرتک) نباید خیس شود و در صورت خیس شدن باید سریع خشک شود.
کیفیت کپو
کیفیت کپو، از نظر بافت سنجیده می‌شود که عبارتند از:
1- کپوهای معمولی: کپوهای موجود در بازار عمدتاً معمولی بافت هستند. این‌گونه کپوها از حصیرهای معمولی و ضخامت رج متوسط تولید می‌شوند.
2- کپوهای مرغوب: این گونه کپوها از مواد اولیه مرغوب‌تر یعنی پیش سفید و رج ظریف‌تر بافته می‌شوند.
3- کپوهای ممتاز یا ابتکاری: که توسط استادکارهای ماهر با ظرافت بسیار ریز و نوع کاملاً متفاوت با آن چه که تا کنون از نظر کاربردی گفته شد، بافته می‌شود. به عنوان مثال آباژور و هر نوع کالای مشابهی که در بازار وجود دارد می‌تواند از کپو بافته شود. در این بخش، کپوهای نوشتاری نیز مطرح هستند که عبارت‌هایی را به زبان لاتین، هندی و عربی بر سطح کپو نقش می‌دهند.
همان‌گونه که هر کالای صنایع دستی در کشور از طرح‌های بومی بهره می‌گیرد، این جا نیز کپوبافان با بهره‌گیری از طرح‌های سنتی دزفول، بومی بودن این کالا را تثبیت کرده‌اند. امروزه علاوه بر روستا، در شهر نیز این محصول بافته می‌شود.
