هنرهای تصویری در دوره مغول
دیوارنگاره های برج مقبره های خرقان در نزدیک قزوین و کاشی و سفال با تزئینات روی لعاب (سفال های مینایی و زرین فام) دوره های سلجوقی و خوارزمشاهی پیش درآمد مینیاتور غنی ایران در دوره های ایلخانی و تیموری است.
حیرت آور است که ایلخانیان مغول با همه ستیزه جویی، مروج هنر، خاصه هنر مینیاتور بودند. علاقه ی آن ها به هنر چینی موجب تاثیر هنر خاور دور در هنر ایران گردید. این تاثیر در هنر کاشی کاری دوره ی ایلخانی نیز آشکار است.1
نسخ خطی مشهوری که از دربار ایلخانیان به یادگار مانده ، مشتمل بر کتاب های جانورشناسی، گیاه شناسی ، متون تاریخی و شاهنامه ی فردوسی است.
شایان ذکر است که شیوه ی نقاشی این آثار قرابتی با سبک نقاشی در دوره ی سلجوقی ندارد و خوشبختانه با عنایت به آثار مذکور، برای نخستین بار در تاریخ ایران می توان مشخصات یک مکتب نقاشی ایرانی را با تکیه بر مدارک عینی و نه دلالت بر ارجاعات متونی بیان کرد.
آرایش مغولی
دوره ی جدید در مقایسه با پیشرفت های عظیم عصر سلجوقیان در فن تزیین کتب، چیز جدیدی عرضه نکرد و از آن بزرگ تر و اساسی تر ، انقلابی بود که در نحوه ی آرایش و تزئینات صوری داده شد.
استفاده از طرح های چینی الاصل "تاشی" در تمام خاورمیانه دارای اهمیت فوق العاده ای گردید و گسترش یافت. این طرح ها که در ابتدا مفهوم سمبلیک داشت، در ایران به شکل توده ی ابری در غالب سبک تزئینی اسلامی، زیور بسیار یافت.
این طرح از این پس جزو قوام مستحکم جمیع فنون تزئینی قرار میگیرد و بیش از همه فشاری را که در وظیفه ی تزئینات بر طرح های اسلیمی وارد می شود، تخفیف می دهد.
علاوه بر این به کار بردن شکوفه ی چینی نیاوفر آبی2 اهمیت فوق العاده ای داشت، زیرا این امکان را به وجود آورد تا مجموعه ی طرح های نخلی شکل بار دیگر مورد استفاده قرار گیرد، بوته های شکفته و بعضی از اشکال نباتات نیز به منظور تراکم بیشتر این گونه طرح ها مورد استقبال واقع شد و با هنرمندی فوق العاده ای مورد استفاده قرار گرفت.
شیوه ی نقاشی این آثار قرابتی با سبک نقاشی در دوره ی سلجوقی ندارد و خوشبختانه با عنایت به آثار مذکور، برای نخستین بار در تاریخ ایران می توان مشخصات یک مکتب نقاشی ایرانی را با تکیه بر مدارک عینی و نه دلالت بر ارجاعات متونی بیان کرد.
به کار بردن طرح های صور حیوانات افسانه ای شرق آسیا بیش از هرچیز قابل تعمق بود.
غیر واقعی بودن شکل ظاهری آن ها باید هنرمندان اسلامی را که می کوشیدند تا اشکال حیوانات را به صورت غیر طبیعی نشان دهند، شدیدا تحت تاثیر قرار داده باشد و به این ترتیب بود که آن ها بدون توجه به معانی این نقوش سمبلیک در چین، این گونه طرح ها را در آثارشان بکار بردند. ولی این طرح ها به سرعت در مفهوم ایرانی-اسلامی تغییر ارزش یافتند و شکل مشخص و اصلی خود را پیدا کردند.
به طور کلی همه ی این تصاویر عنقا، اژدها، سنجاب ، شیر یا گوزن و از این قبیل که معمولا از نقاشی چینی گرفته شده بود، بیشتر مورد توجه و علاقه قرار رگفت و هنرمندان می دانستند که چگونه با آرایش این گونه تصاویر ، بر گنجینه ی طرح های تزئینی خود بیفزایند.
مهم این بود که این طرح ها پس از در آمیختن با طرح های ایرانی تا اندازه ای در هند و ترکیه نیز رسوخ کرد و در قرن شانزدهم میلادی برابر با ده هجری ، موقعی که ایران دوره ی جدیدی از هنر را آغاز می کرد، دیگر این نقوش و تصاویر در چشم بینندگان ، چیز بیگانه ای نبود.
بدین ترتیب بود که مثلا از جنگ اژدها و عنقا، صدها نوع مختلف به وجود آمد بی آن که اصولا مفهوم سمبلیک آن رعایت شده باشد.3
سلسله ایلخانی در هنر نگارگری و کتابت کتب نیز دستاوردهای بی بدیلی به دست آورد و هنرمندان ارزنده ای در این دوره رشد کردند که هنرشان ، مایه ی فخر هر ایرانی است. این هنرمندان زمینه را برای ظهور مکتب تیموری و حضور هنرمندان شاخصی مانند مولانا خلیل و کمال الدین بهزاد فراهم کردند.
پی نوشت:
1- وزیری، ج2، صص189-190
2- لوتوسLotus
3- کوئل،ص 118-119
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
وزیری ، علیقلی/ تاریخ عمومی هنرهای مصور
کوئل، ارنست/ هنر اسلامی
اکبری، تیمور و پوریا کاشانی/ تاریخ هنر نقاشی و مینیاتور در ایران
مطالب مرتبط:
