اجزای ساختمانی کروموزوم

اهداف:

• آشنایی با اجزای ساختمانی کروموزوم

در متافاز (یکی از مراحل تقسیم سلول) کروموزوم ها سازمان یافتگی بیشتری دارند که می توان برای هر کروموزوم بخش های زیر در نظر گرفته می‌شود.

کروماتید

کروماتید بخشی از کروموزوم متافازی است که نیمی از سراسر طول کروموزوم را می‌سازد. دو کروماتید هر کروموزوم از ناحیه سانترومر به هم متصل‌اند. هر کروماتید از ابر پیچیدگی های رشته کروماتین و آمیختگی آن با پروتئین های غیر هیستونی اسکلتی یا زمینه‌ای به وجود آمده است. دو کروماتید هر کروموزوم متافازی را که در حکم تصویر آینه‌ای یکدیگر هستند، کروماتید های خواهر یا کروماتیدهای نظیر می‌نامند.

سانترومر

محل اتصال دو کروماتید خواهر هر کروموزوم متافازی را سانترومر نامند. سانترومر بخش نازکی از کروموزوم که جایگاه آن را فرورفتگی اولیه نیز می‌نامند. ناحیه سانترومر ناحیه بسیار هتروکروماتینی است و به ویژه در بخش های کناری خود دارای ژن ها یا ترتیب‌ های نوکلوتیدی تکراری است.

این بخش های هتروکروماتین با رنگ های بازی شدت رنگ می‌گیرند. هر کروموزوم علاوه بر سانترومر اصلی ممکن است دارای سانترومر یا سانترومرهای فرعی در محل فشردگی های ثانویه باشد. فشردگی های ثانویه با داشتن پیچیدگی های کمتر از فشردگی اولیه قابل تشخیص‌اند.

کینه توکور

طرفین سانترمر هر کروموزوم را دو بخش پروتئینی پیاله مانند و متراکم به اسم کینه توکور می‌پوشاند. هر کینه توکور دارای سه بخش بیرونی و میانی و درونی است. در ساختمان هر بخش پروتئین های رشته‌ای با تراکم متفاوتی قابل تشخیص هستند بخش بیرونی متراکم و بخش میانی کم تراکم است. بخش درونی به طور فشرده‌ای با سانترومر اتصال دارد. کینه توکورها از مراکز سازماندهی میکروتوبول ها و رشته‌ های دوک میتوزی هستند.

تلومر

این اصطلاح برای بخش های انتهایی کروماتید به کار گرفته می‌شود. تلومرها دارای ویژگی های سلول شناسی خاصی هستند. تلومرها انتهاهای مولکول های طویل و خطی DNAای هستند که در هر کروماتید وجود دارد. علاوه بر نقشی که تلومر ها در پایداری کروموزوم ها دارند، در برخی گونه‌ها به حالت مهیا و بعضی بین دو کروموزوم عمل کرده و نوک به نوک، اتصال موقتی پیدا می‌کنند.

فرورفتگی ثانویه

یکی دیگر از ویژگی های ریخت شناسی کروموزوم ها هستند که از نظر موقعیت و فواصلشان بر حسب گونه‌ ها جای ثابتی دارند. وجود آن ها از نظر تشخیص کروموزوم ها به ویژه در یک مجموعه کروموزومی مفید است فرورفتگی های ثانویه به دلیل عدم ایجاد انحراف های زاویه‌دار در قطعات کروموزومی از فرورفتگی های اولیه شناخته می‌شوند.

سازمان دهندگان هستکی

این نواحی فرورفتگی های ثانویه‌ای هستند که دارای ژن های رمزدار کننده RNAهای ریبوزومی می‌باشند و در تشکیل هستک دخالت دارند. پدیدار شدن فرورفتگی ثانویه به دلیل رونویسی بسیار فعال ژن های rRNAای است که آن ها را از فرورفتگی‌های اولیه مشخص می‌سازد.

ماهواره

جسم کوچکی کروی است که از بقیه کروموزوم به وسیله یک فرورفتگی ثانویه جدا می‌شود. ماهواره و فرورفتگی ثانویه از نظر شکل و بزرگی برای هر کروموزوم ویژه، ثابت هستند.

انواع کروموزم ها از نظر تعداد سانترومر

کروموزوم ها را از نظر تعداد سانترومرهایشان به کروموزم های یک سانترومری، دو سانترومری و چند سانترومری تقسیم می‌کنند وقتی تحت تاثیر عواملی مثل پرتو های X کروموزم ها خرد شوند و قطعاتشان ادغام شود، کروموزوم های به اصطلاح بدون سانترومر ایجاد می‌کنند. این کروموزوم ها هنگام تقسیم سلولی رفتار عادی مثل سایر کروموزوم ها را ندارند.

انواع کروموزوم از نظر محل سانترومر

کروموزم های تلوسانتریک: سانترومر در یکی از دو انتهای کروموزوم ها قرار گرفته است.

کروموزوم های آکروسانتریک: سانترومر آن ها نزدیک به یکی از دو انتهای کروموزوم قرار گرفته در نتیجه یکی از بازوها نسبتا به دیگری بسیار کوچک است از قطعات کروموزومی از محل قرار گرفتن سانترومر از بازوهای کروموزومی می‌نامند.

کروموزم های متاسانتریک: سانترومر آن ها در وسط کروموزوم قرار گرفته و در نتیجه بازوهای کروموزم هم اندازه هستند اکثر کروموزم ها دارای یک سانترومر هستند. برخی گونه‌ ها سانترومرهای بخش شده‌ای دارند در رشته‌های دوکی به تمامی طول کروموزوم متصلند این کروموزوم ها را هولوسانتریک گویند.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاضل سامانی - تنظیم: داودی