عسل و خواص آن، جلسه چهارم

اهداف:

• آشنایی با فعالیت زنبوران عسل

• نحوه فعالیت زنبور كارگر در داخل و خارج كندو

وسائل مورد نیاز: کامپیوتر مجهز به اینترنت

مقدمه

دروس و آموخته های جلسات گذشته مقدمه ای بود برای شناخت بیشتر زنبور عسل و نحوه فعالیت هایش داخل و خارج از كندو. از جلسه چهارم به طور دقیق تر به رفتار و فعالیت های زنبور عسل به ویژه زنبور کارگر می پردازیم. در جلسات گذشته با جمعیت زنبور عسل و شکل شناسی آنها آشنا شدیم. در این بخش قصد داریم به نحوه فعالیت زنبور كارگر در داخل و خارج از كندو بپردازیم.

4-1 فعالیت های زنبور عسل در داخل و خارج از كندو

با نگاهی دقیق به داخل كندو متوجه می شویم كه زنبور ها كارهایی را كه لازم است خود به خود انجام می دهند و ظاهراً بین آنها تقسیم كار انجام شده است. ولی حقیقت امر این است كه كارها بین آنها تقسیم نشده بلكه فعالیت های مختلف را به اقتضای سن و تحریكات مختلفی كه دریافت می كنند انجام می دهند.

زنبوران كارگر

برای آنكه مفهوم تقسیم كار را بهتر متوجه شویم بهتر است به جای بررسی تمام جمعیت كندو فقط یك زنبور را در نظر گرفته و سئوال كنیم كه این زنبور از كجا می داند كه چكار باید بكند؟ چگونه باید آن كار را انجام دهد؟ كجا و چه موقع باید كار بخصوص را انجام دهد؟ باید توجه داشت كه زنبور عسل و سایر حشرات قدرت درك و فهمی مثل حیوانات بزرگتر را نداشته و مغز آنها بسیار كوچك و ساده می باشد.

حال به دلیل فراوانی جمعیت زنبور عسل كارگر و اهمیت فعالیتش داخل و خارج از كندو، ابتدا به بررسی نحوه فعالیت زنبور كارگر می پردازیم.

4-2 فعالیت های زنبور كارگر در داخل و خارج از كندو

زنبور عسل كارگر به صورت طبیعی و عادی پس از خروج از سلول به مدت سه هفته داخل كندو مانده و وظایف مختلفی را متناسب با سن خود انجام می دهد. در سه روز اول زندگی وظیفه كارگران تمیز كردن سلول هایی است كه به تازگی خود و یا سایر زنبورها از آن خارج شده اند. بین 3 تا 6 روزگی غذا دادن به لاروهایی كه سن آنها بیشتر از سه روزه است و پوشاندن روی سلول هایی كه شفیره در آن قرار دارد، به عهده این زنبور ها است. وظیفه بعدی زنبوران كارگر یعنی در سن 6 تا 12 روزگی، غذا دادن به لارو های جوان كمتر از سه روزه است.

در تصویر زیر در مرحله اول تخم گذاری ملكه داخل سلول، مرحله دوم تغذیه كردن لارو ها توسط زنبوران كارگر، مرحله سوم رشد لاروها،مرحله چهارم پوشاندن روی سلول ها توسط زنبور كارگر، مرحله پنجم پیله بستن لارو و تبدیل شدن به شفیره، مرحله پایانی خروج زنبور بالغ از سلول را مشاهده می نمایید.

مراحل رشد و فعالیت زنبور كارگر داخل كندو

پس از گذشت سه هفته از عمر زنبوران عسل كارگر ابتدا پرواز تمرینی شروع شده و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می گردد. زنبور كارگر برای انجام پرواز های شناسایی از كندو خارج شده و اطراف آن را به مدت حدود 5 دقیقه پرواز می كند. این پرواز هنگام بعدازظهر انجام می شود و مجدد به كندو مراجعت می كند. این عمل اختصاصاً به دلیل شناسائی محل دقیق كندوی خود می باشد. برای شناسایی محل كندو از علائم زمینی اطراف كند و مثل درختان، بوته و جویبار ها استفاده می كند. در مرحله بعدی پرواز های دیگری به نام پروازهای جهت یابی انجام می دهد. زنبورهای كارگر برای جمع آوری شهد، گرده گل، آب و غیره ممكن است تا حدود 6 یا 7 كیلومتر از كندو پرواز كرده و دور شوند، لذا لازم است جهت مراجعت به كندو، راه خود را تشخیص داده و از كوتاهترین راه به كندو باز گردند. زنبور كارگر برای جهت یابی از خورشید به عنوان یك قطب نما استفاده می كند. به این ترتیب قادر به تشخیص شمال، جنوب، شرق و غرب خواهد بود.

پرواز شناسایی زنبوران کارگر

زنبوران عسل كارگر برحسب نیاز كندو مواد مورد احتیاج را به كندو می آورند. عده ای از زنبور ها شهد گل، برخی گرده گل، تعدادی آب و معدودی بره موم جمع آوری می كنند. اغلب یك زنبور كارگر تواماً شهد و گرده را به كندو می آورد. در شرایط غیر عادی كه كندو به كمك خاصی نیاز دارد تقسیم كار مسیر عادی خود را از دست می دهد. مثلاً در موقع نیاز به غذای بیشتر زنبوران به طور غریزی نیاز كلنی خود را حس كرده و یك تا دو هفته از كندو خارج می شوند، همچنین برای تنظیم درجه حرارت داخل كندو بیشتر زنبور ها از سنین مختلف در داخل كندو مانده و با بال زندن وظیفه خنك كردن كندو را به عهده می گیرند.

4-3 كنترل حرارت و رطوبت داخل كندو

یكی از وظایف مهم زنبوران كارگر كنترل حرارت و رطوبت داخل كندو می باشد. درجه حرارت منطقه پرورش نوزادان به طور شگفت آوری در تمام طول سال و در تمام مدت شبانه روز ثابت بوده و حدود 34 تا 35 درجه سانتی گراد می باشد. زنبوران كارگر برای كاهش درجه حرارت داخل كندو مقداری آب را به داخل كندو آورده و در قسمت های مختلف آن به صورت قطراتی پراكنده می كنند و عده ای دیگر در یك طرف مدخل سوراخ پرواز به طوری می ایستند كه سرشان به طرف داخل باشد. سپس با باز كردن بال های خود و انجام ارتعاشات بسیار زیاد بال ها، موجب به جریان انداختن هوای داخل كندو می شوند. این عمل تقریباً شبیه طرز كار كولر جهت كاهش درجه حرارت می باشد.

جمع آوری آب توسط زنبور کارگر

برای افزایش درجه حرارت كندو (‌مثلاً در زمستان) زنبور ها مجتمع شده و به صورت گلوله ای در می آیند. سپس زنبور های سطح خارجی گلوله با خوردن عسل و با حركت شدید ماهیچه ها و ارتعاش بال ها موجب تولید حرارت متابولیكی شده كه این حرارت به داخل گلوله نفوذ می كند. در این وضعیت ملكه و نوزادان در وسط گلوله مستقر می شوند.

رطوبت داخل منطقه پرورش نوزادان نیز تقریباً ثابت و حدود 35 تا 45 درصد می باشد. زنبور های كارگر با كم و زیاد كردن آب داخل كندو و تنظیم سوراخ های تهویه و بال زدن می توانند رطوبت داخل كندو را در حد مطلوب نگه دارند.

4-4 ترشح موم و ساختن شان

از مهمترین وظایف زنبوران كارگر ترشح موم و ساختن شان می باشد. موم زنبور عسل ماده ای است كه برای ساختن شان به وسیله غدد مترشحه موم كه در ناحیه بین 4 مفصل انتهای زیر شكم هستند تولید می شود. غدد تولید كننده موم فقط در زنبورهای كارگر وجود دارند و در سنین بین 12 تا 18 روزه گی بیشترین رشد را كرده و در مرحله فعال تری هستند. برای ترشح موم زنبورهای كارگر مقدار زیادی عسل و یا شهد تغذیه می كنند، سپس خود را در نقطه ای نزدیك به محل شان سازی آویزان می كنند. در این مرحله دستگاه های هضم و جذب آنها عسل را به موم و انرژی تبدیل كرده و پس از 24 ساعت شروع به ساختن شان می كنند.

ساخت شان توسط زنبور كارگر

زنبور كارگر برای ساختن شان به وسیله خارهای موجود روی پاهای عقب خود، موم را از زیر شكم برداشته و به طرف دهان می فرستد. سپس با پاهای جلویی و میانی آن را شكل داده و به وسیله ترشحات بزاقی پولك های مومی را بهم چسبانده و شان سازی می نماید. این عمل حدود 4 دقیقه طول می كشد. ممكن است چند صد زنبور در ساختن یك سلول مشاركت نمایند.

4-5 تغذیه و نظافت ملكه

از دیگر وظایف زنبوران كارگر تغذیه و نظافت ملكه پس از جفت گیری است. پس از جفت گیری ملكه معمولاً توجه بیشتری توسط كارگران به وی می شود و به تدریج كه اطراف كلنی در حركت است یك گروه از زنبوران به عنوان پرستار و محافظ دایره وار وی را محاصره كرده و داعماً از ملكه مواظبت نموده، ضمن تغذیه و نظافت كردن ملكه، همیشه در اطراف او هستند. گه گاه این زنبوران عوض شده و عده ای دیگر این وظیفه را به عهده می گیرند.

4-6 دفاع از كندو

بیشتر دشمنان طبیعی زنبور عسل می توانند از طریق سوراخ ورودی كندو وارد آن شوند. در مواقعی كه شهد در طبیعت فراوان است و كندو نیز آرام و آشفته نشده است زنبور های گارد توجه كمتری به سوراخ پرواز دارند ولی بالعكس در مواقعی كه شهد در طبیعت كم باشد و احیاناً كندو نیز آشفته باشد تعداد زنبور های گارد و توجه آنها به سوراخ پرواز افزایش می یابد. در این وضعیت هر زنبور بیگانه ای كه وارد كندو شود توسط زنبور های گارد مورد بررسی و بازرسی قرار گرفته و به آن حمله كرده و مانع ورود وی به كندو می شوند ولی در هر حال ممكن است تعدادی از آنها وارد كندو شوند. زنبور های گارد معمولاً 18 تا 20 روز سن دارند.

دفاع از كندو توسط زنبوران گارد

زنبور های گارد كه آشفته شده باشند در مدخل كندو با وضعیت خاصی قرار می گیرند، بدین ترتیب كه روی دو جفت پاهای عقب ایستاده و پاهای جلویی خود را بلند می كنند. شاخك های آنها به طرف جلو كشیده شده و آرواره ها بسته می شوند، در موقع آشفتگی معمولاً آرواره ها را باز كرده و بال ها را نیز باز نگه داشته و آماده برای حمله می شوند. هر زنبور گارد قسمتی از سوراخ پرواز را مواظبت كرده و زنبورهایی را كه وارد می شوند مورد بازرسی قرار می دهند. این بازرسی حدود 1 تا 3 ثانیه طول می كشد. زنبور گارد به وسیله شاخك های خود زنبور وارد شونده را مورد بررسی قرار می دهد و به وسیله بوی وی از خودی یا بیگانه بودن وی گاه می شوند.

4-7 نظافت داخل كندو

به طور كلی هر ماده خارجی بی ربط كه به نحوی به داخل كندو آمده و آورده شده باشد به وسیله زنبور ها سریعاً به خارج برده می شود. گرچه معمولاً بیش از 90 درصد زنبورهای مسن در مزرعه می میرند، ولی آن عده كه در داخل كندو می میرند جسد آنها به وسیله سایر زنبورها به خارج كندو برده شده و تا چند صد متر دورتر انداخته می شوند. این نوع رفتار زنبورها باعث تمیز ماندن محوطه كندو شده و از طرف دیگر از رشد بیماری ها و جلب آفات جلوگیری می كند. علاوه بر این شان های زخیره شده در انبار و یا در كندو های ضعیف كه مورد حمله آفت كرم موم خوار واقع می شوند و یا قارچ روی آنها رشد پیدا می كند، در صورتی كه در كندوهای پر جمعیت گذاشته شوند به وسیله زنبور ها تمیز شده و قابل استفاده می گردند.

دفع فضولات زنبورهای نر و كارگر نیز در خارج از كندو انجام می گیرد. این عمل در شرایط آب و هوایی مناسب و هنگام چرای زنبور صورت می گیرد. اما در شرایط آب و هوایی نا مناسب و موقعی كه زنبور برای مدت طولانی مجبور به عدم چرا می شود، فضولات آنها در ركتوم آنها باقی مانده و به صورت فشرده نگهداری می شود. گاهی در طول زمستان ممكن است چندین روز یا هفته زنبور ها نتوانند فضولات خود را دفع كنند.

دفع فضولات ملكه در داخل كندو انجام می شود كه در این صورت زنبور های كارگر تمیز كننده داخل كندو، فضولات دفع شده ملكه را خارج می كنند. جالب توجه است كه به منظور حفظ نظافت داخل سلول ها، لاروهای در حال رشد تا آخر مرحله لاروی به هیچ وجه فضولات خود را دفع نمی كنند.

تکلیف: برای این جلسه در مورد زندگی و فعالیت زنبور كارگر اطلاعات بیشتری از طریج جستجو در اینترنت و منابع معرفی شده جمع آوری نمایید و آن را به صورت داستان پشت سر هم (‌به صورت كتبی یا عكس) آماده كرده و برای ما ارسال نمایید.

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای آنكه با نحوه فعالیت زنبور های عسل بیشتر آشنا شوید باید به محل پرورش زنبور عسل مراجعه نمایید. معمولاً اطراف شهر های بزرگ در مناطقی كه هم آب و هوا و هم شرایط زیست برای زنبور عسل جهت تغذیه از گل ها آماده است می توانید محل پرورش زنبور عسل را پیدا كنید. مثلاً اطراف تهران در دشت و ارتفاعات لار می توانید كندوهای عسل را مشاهده نمایید. در برخی باغ های پرورش گل جهت گرده افشانی از زنبور عسل استفاده می شود. می توانید از باغ گل هایی كه در كنار آن پرورش زنبور عسل وجود دارد، بازدید نمایید.

منابع مطالعه:

برای كسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.

- كتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (‌فصل یازدهم- زیست شناسی زنبور عسل)، تألیف:دكتر مسعود هاشمی

- كتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل یازدهم- زندگی زنبور عسل)، تألیف: دكتر نعمت الله شهرستانی

- زندگی، تغذیه و تولید مثل زنبورعسل نوشته فرحناز تدریسی

- وب سایت فارسی زبان پرورش زنبور عسل:

http://mellifera.blogfa.com/post-120.aspx