درباره شمایل گردانی

«شمایل گردانی» را «پرده خوانی» و «پرده داری» نیز می گویند. دهخدا درتعریف «پرده» در آیین های نمایشی به پرده ای اشاره کرده است که شعبده بازها و عروسک گردان ها، از آن برای پنهان کردن ترفندهای نمایشی خود استفاده می کنند و این هیچ ارتباطی با «پرده داری» - شمایل گردانی - ندارد.

«شمایل گردانی» هنری آیینی و برآمده از نقالی و نقاشیِ مردمی است. پیشینة تاریخی آن را می توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ موسیقی و آواز) در ادوار پیش از اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به ایران، به نوعی «نقالیِ» ملی ـ مذهبی تغییر یافته؛ بویژه در زمان صفویه که انواع نقالی مذهبی (روضه خوانی، حمله خوانی، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفته است.

به گفته جابر عناصری در جنگ شاه اسماعیل صفوی (905ـ930 ه. ق) با ازبک ها، برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش آیینی استفاده می شده است. برخی نیز، موقعیت تاریخی «شمایل گردانی» را حد فاصلِ گذار از برگزاری مراسم عزاداری عمومی ماه محرم در دوران صفویه، به برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در دوران قاجاریه و یکی از منابع متحول و کامل کننده تعزیه دانسته اند؛ اما برخی دیگر، بر عکس این نظریه، نقوش پرده را ترجمانِ نمایشِ تعزیه در قالب هنرهای دیداری و ره آورد تعزیه می دانند.

چیستی ماهیت و چگونگی اجرای «شمایل گردانی»

ساختار «شمایل گردانی» بر دو رکنِ «پرده» و «پرده خوان»، استوار است. پرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار خاندان پیامبر (ص) یا واقعه عاشورا و اتفاقات و حوادث دهه نخست ماه محرم بر آن نقش شده است.

موضوعِ اصلی این نقش ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستان های اخلاقی پندآموز مانند «جوانمرد قصاب» نیز به آن افزوده شده است. معمولاً به لحاظ قداست عدد 72 و ارتباط آن با واقعه کربلا در هر پرده، 72 مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.

جنس پرده ها از «متقال» و «کرباس»، و اندازه آنها معمولاً 33 در 150 سانتی متر است. صورت های منقوش بر پرده، به دو گروه «اولیا» (نیکان) و «اشقیا» (بدان) تقسیم می شود. نقش سیمای اولیا بر پرده متفاوت است: پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) السلام در هاله ای از نور یا در نقاب تجلی می یابند و برخی فرزندان و یاری کنندگان ایشان، بدون هاله نور و نقاب، با رنگ های متناسب باورهای مذهبی و زیبا نقش می گیرند. در مقابل، «اشقیا» بسیار زشت و حتی هیولاگونه ترسیم می شوند. اسبها نیز با توجه به شخصیت صاحبانشان نقش می گیرند.

بهروز غریب پور در کتاب «آیین های نمایشی و مذهبی ایران» نوشته است: نقش های پرده، نقوشی عامیانه اند که برمبنای تخیلات نقاش و گفته ها و نوشته های تاریخی و افسانه ای به تصویر کشیده می شوند. این نوع نقاشی را، از نوع نقاشی مردمی، موسوم به «نقاشی قهوه خانه ای» دانسته اند، که اوج شکوفایی آن، به ویژه در اواخر دوره قاجاریه، در قهوه خانه ها بوده است. همچنین با توجه به موضوع محوری این نقوش، از آن با عنوانِ «نقاشی کربلا» و به لحاظ رعایت برخی قواعد نمایشی اخیراً «نقاشی دراماتیک» نیز یاد می شود.

پیشینه تاریخی و سیر تطور «شمایل نگاری»

برخی پیشینه این نوع نقاشی مردمی را قرن ها پیش از پیدایش قهوه خانه و همزمان با سنت دیرینه «قصه خوانی» و «مرثیه سرایی» و «تعزیه خوانی» در ایران می دانند و به زمانِ نگارگری بر سفالینه ها و شمایل های «سوگ سیاوش» می رسانند.

«پرده خوان» (شمایل گردان) کسی است که معمولاً همراه با اشاره کردن به تصاویر پرده، با چوب دستی ای به نام «مِطْرق»، این تصویرها را با صدایی رسا و آهنگین باز می خواند. اساسا این نمایش متکی بر «کلام» است.

پرده خوان از پرده به دو روش «تزیینی» و «طوماری» بهره می برد. او در روش تزیینی، پرده را صرفا برای جلب توجه تماشاگران می آویزد و داستان را براساس آن نقل نمی کند؛ اما در روش طوماری، داستان بر مبنای نقش های پرده و گشودن تدریجی پرده منقوش روایت می شود.

روی پرده مجموعه ای از تصاویر کوچکتر نقش شده که به صورت پی درپی ماجراهای داستان را نشان می دهد، پیشترها، پرده خوان ها را درویش نیز می خواندند که از مشهورترین آنها طی 100 ساله اخیر درویش «بلبل قزوینی» بود.