اگر ادارات بر این اصل بودند که.....

اصل مسئولیت‏پذیرى‏

مسئولیت‏پذیرى در اخلاق ادارى، اصل مبنایى است به گونه‏اى كه هر نوع بى‌مسئولیتى به مفهوم بیرون شدن از مسیر درست و گام نهادن در كجی‌ها و ناراستی‌هاست. به بیان امیرمۆمنان على (علیه السلام): «دشمن‏ترین مردمان در نزد خدا، بنده‏اى است كه خدا او را به خود واگذارد؛ و او پاى از راه راست بیرون نهد و بى‌راهنما گام بردارد، اگر به كار دنیایى‏اش خوانند، به كار پردازد، و اگر به كار آخرتى‏اش خوانند، سستى و كاهلى نماید؛ گویى آنچه براى آن‏كار كند بر او بایسته است، و آنچه در آن سستى و كاهلى ورزد، از او ناخواسته».

كمال آدمى، به كمال مسئولیت‏پذیرى اوست. هر چه كسى در مسئولیت‏پذیرى سستى ورزد، تباهى در كارش بیشتر خواهد بود، و هر چه كسى مسئولیت‏پذیرى بیشترى داشته باشد، به كمال بیشترى از نظر اخلاق فردى و اخلاق ادارى دست مى‏یابد. امام على (علیه السلام) حیطه مسئولیت‏پذیرى را بسیار گسترده تعیین نموده و از كارگزاران و كاركنان خود خواسته است كه نسبت به كلیه كارها و اقدمات، و نیز روابط و مناسبات خود مسئولیت‏پذیر باشند: «از خدا بترسید در حق بندگانش و شهرهایش، زیرا شما مسئولید حتى در برابر سرزمین‌ها و چارپایان».

اصل مسئولیت‏پذیرى مى‏آموزد كه هر كس در هر مرتبه‏اى كه باشد، نسبت به تمام امور و كارهاى خود و مربوط به خود مسئول و پاسخگوست. هیچ كارگزارى نمى‏تواند هرگونه كه خواست با مردم رفتار نماید و خود را نیز پاسخگو نداند. بر این مبنا كسى حق كمترین اهانت و بى‌احترامى به مردم را ندارد.

امیرمۆمنان (علیه السلام) در فرمان‌ها و دستور العمل‌هاى حكومتى و ادارى خود، كارگزاران و كاركنان دستگاه ادارى‌اش را به مسئولیت‏پذیرى تام و تمام فراخوانده و از آنان خواسته است كه اصول اخلاق ادارى را نسبت به مردمان پاس بدارند و بدانند كه از همه رفتارهایشان پرسش خواهد شد و نسبت به همه اعمال و رفتار خود مسئولند، چنانكه آن حضرت در عهدنامه محمد بن ابى بكر این‏گونه فرموده است: «با مردمان فروتن باش و نرمخو، و همواره گشاده‏رو، و به یك چشم بنگر به همگان، خواه به گوشه چشم نگرى و خواه خیره شوى به آنان، تا بزرگان در تو طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوان از عدالتت مأیوس نگردند، كه خداى متعال مى‏پرسد از شما بندگان، از خرد و دشت كارهایتان، و از آشكار آن و نهان.

امام على (علیه السلام) خود در نخستین خطبه حكومتى‏اش درباره تعهد و مسئولیت خویش در اداره امور فرموده است: «آنچه مى‏گویم در عهده خویش مى‏دانم، و خود آن را پایندانم».

امیرمۆمنان (علیه السلام) در اداره امور، مسئولیت‏پذیرى را در والاترین مرتبه آن جلوه بخشید و نشان داد كه چگونه و تا چه اندازه باید مسئولیت‏پذیر بود.

اصل خدمتگزارى‏

فلسفه وجود نظام ادارى، خدمتگزارى به مردمان است، و همه كارگزاران و كاركنان در تمام مراتب، خادمان مردمند. این امر به عنوان یك اصل در نظام ادارى مطرح است و مادام كه چنین احساسى وجود داشته باشد، كارگزاران و كاركنان نظام ادارى با مردم رفتار مالكانه و فرمان‌فرمایانه نخواهند داشت، بلكه جایگاه و موقعیت خود را نعمتى مى‏دانند كه وسیله خدمت به مردمان است.

امام على (علیه السلام) در حكمتى خطاب به جابر بن عبدالله انصارى چنین فرموده است: «اى جابر! آنكه نعمت خدا بر او بسیار بود، نیاز مردمان بدو بسیار بود، پس هر كه در آن نعمت‌ها براى خدا كار كند، خدا نعمت‌ها را براى وى پایدار كند. و آنكه آن را چنانكه واجب است به مصرف نرساند، نعمت او را ببرد و نیست گرداند».

با پایبندى به چنین اصلى، خدمتگزارى به مردمان، مطلوبترین كارها شمرده مى‏شود و در انجام دادن آن هیچ منتى نخواهد بود و هیچ بزرگ‏نمایى در خدمات صورت نخواهد گرفت و هیچ پیمان‌شكنى و خلاف وعده‏اى اتفاق نخواهد افتاد. امام على (علیه السلام) در عهدنامه مالك اشتر چنین سفارش فرموده است: «بپرهیز كه با نیكى خود بر مردمان منت گذارى، یا آنچه را كرده‏اى بزرگ بشمارى، یا آنان را وعده‏اى دهى و در وعده خلاف آرى، كه منت نهادن، ارج نیكى را ببرد، و كار را بزرگ شمردن نور حق را خاموش گرداند، و خلاف وعده، خشم خدا و مردم را برانگیزد. و خداى متعال فرموده است: بزرگ دشمنى است نزد خدا كه چیزى را بگویید و انجام ندهید».

خدمتگزارى مردمان باید با میل و رغبت، و علاقه و مطلوبیت صورت پذیرد؛ و آنجا كه كارى انجام نمى‏گیرد، باید با دوستى و مهربانى، و احترام و پوزش‌خواهى همراه شود. امام على(علیه السلام) در عهدنامه مالك اشتر، در این‏باره چنین آموزش داده است: «آنچه مى‏بخشى، چنان‏بخش كه بر تو گوارا افتد، و آنچه باز مى‏دارى، با مهربانى و پوزشخواهى همراه بود».

اصل امانتدارى‏

تلقى امانتدارانه از كار و مسئولیت و انجام دادن امور با رویكرد امانتدارى، اصلى اساسى در اخلاق است. اگر انسان كار و مسئولیت را امانت بداند، بى‌گمان حرمت آن را پاس مى‏دارد و تلاش مى‏كند كه به خوبى آن را پیش ببرد و بالنده سازد. امام على(علیه السلام) از كارگزاران و كاركنان نظام ادارى خود مى‏خواست كه كار و مسئولیت را امانت بدانند و در مناسبات و روابط خود امانتدارى نمایند، چنانكه امام خطاب به اشعث بن قیس، استاندار آذربایجان، نوشت: «همانا كارى كه به عهده توست، طعمه‏اى برایت نیست، بلكه امانتى است برگردنت».

بر این مبنا هر كس در هر مرتبه ادارى امانتدار مردمان است و باید اموال و امكانات و حقوق و حدود و حیثیت و شرافت آنان را پاسدارى كند. در منظر امیرمۆمنان على (علیه السلام) بزرگترین خیانت، خیانت به امت و تعدى به امانت است. آن حضرت در نامه‏اى به برخى كارگزاران خود در این باره چنین آورده است: «هر كه كار امانت (مسئولیت) را سبك بشمارد، و در آن خیانت روا دارد، و جان و دین خود را از خیانت پاك ننماید، در این جهان درب خوارى و رسوایى را به روى خویش بگشاید و به آخرت خوارتر و رسواتر درآید؛ و بزرگترین خیانت، خیانت به مسلمانان است و زشت‏ترین دغلكارى، ناراستى كردن با زمامداران».

منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى.