صبر، گوهر باارزش اخلاق
امیرمۆمنان علی (ع) می‌فرمایند: بر شما باد به صبر، چرا که صبر در برابر ایمان، مانند سر در برابر بدن است. بدنی که بی‌سر است خیر ندارد، همچنین ایمانی که صبر ندارد، خیری در آن نیست».
مفهوم صبر
صبر در لغت به معنای حبس و بازداشتن است. هرگاه کسی خویشتن را از فعلی اختیاری باز دارد، صبر کرده است. صبر یعنی تحمل چیزی که انسان از آن کراهت دارد. صبر، عاملی است که درون انسان را از اضطراب و تشویش، زبان را از شکایت و اندام انسان را از رفتارهای نابه‌جا و غیر معقول باز می‌دارد.(1) یکی از مهم‌ترین و باارزش‌ترین کرامت‌های اخلاقی، صبر است. گوهری که نصیب هر کس نمی‌شود و تنها عده اندکی توفیق به دست آوردن آن را پیدا می‌کنند.
خداوند متعال در روایتی زیبا، صبر را از اخلاق خود شمرده و داوود پیامبر (ع) را توصیه به کسب آن می‌نماید: اوحی الله الی داوود (ع) تخلَق باخلاقی و انَ من اخلاقی الصبر: خداوند به داوود وحی نمود که متخلَق به اخلاق من شو و به تحقیق که یکی از خلقیات من، صبر است.(2)
اسامی مختلف صبر
صبر، لفظ عامی است که گاهی به سبب اختلاف مواردش، اسامی مختلفی پیدا می‌کند. اگر صبر، تحمل مصیبتی باشد، به آن همان صبر می‌گویند؛ و در مقابل آن جزع قرار دارد که به معنای ناله کردن و به صورت زدن و گریبان دریدن است. اگر منظور از صبر، مقاومت در مقابل مقتضیات غنا و ثروت باشد، حفظ نفس نامیده می‌شود و مخالف آن، سرکشی و ناشکری است. صبر به معنای مقاومت در جنگ را شجاعت می‌گویند که مخالف ترس است. در فرو بردن خشم، به صبر، حلم و بردباری گفته می‌شود که در برابر غضب قرار می‌گیرد. اگر کاربرد صبر در حادثه‌ی بیزار کننده‌ای باشد، سعه‌ی صدر و در مقابل آن، ضیق صدر نام می‌گیرد. کاربرد صبر اگر در ترک وسایل زندگی باشد زهد، و مخالفش حرص نامیده می‌شود. همچنین صبر بر کمبود امکانات زندگی را قناعت نامیده‌اند.
امام علی (ع) در روایت زیر به بعضی از مصادیق صبر اشاره کرده است: الصبر عن الشهوةِ عفة ٌو عن ِالغَضَبِ نَجَدةً و عن المصِیبَةِ وَرَعٌ؛ صبر و خویشتن‌داری از شهوت، عفت است و از خشم، شجاعت و از معصیت، پارسایی. (3)
صبر امری معنوی است نه ظاهری؛ و در پرتو صبر، سراسر روح و روان و وجود صابر، آمیخته با مقاومت و شکست‌ناپذیری می‌گردد و آثار درخشانی خواهد داشت که پیروزی و موفقیت در هر امری، بسته به میزان مقاومت روحی و صبر انسان است. در روایات، از صبر به رأس ایمان، تعبیر شده است و امیرمۆمنان علی (ع) می‌فرماید:
«و علیکم بالصّبر، فإن الصبرَ من الایمان ِ کالرأس ِ من الجَسُد…؛ بر شما باد به صبر، چرا که صبر در برابر ایمان، مانند سر در برابر بدن است. بدنی که بی‌سر است خیر ندارد، همچنین ایمانی که صبر ندارد، خیری در آن نیست». (4)
با نظری به این دو روایت و سایر روایات وارده در خصوص این فضیلت بزرگ، به اهمیت و جایگاه آن نزد شارع مقدس پی می‌بریم. پیروزی در عرصه‌های مختلف اجتماعی و فردی، در گرو صبر بر مصائب و مشکلاتی است که ممکن است، حرکت انسان را سد نموده و با اندک بی‌صبری و بی‌حوصلگی، طعم ناخوشایند شکست و ناکامی را به او بچشاند.
پیشرفت‌های بشر در زمینه‌های گوناگون، همگی مرهون ساختن با شرایط سخت و ناگواری چون کم‌خوابی، کم کردن تفریح و زدن راه سرگرمی‌هایی است که نفس خواهان آن‌هاست؛ اما ممکن است انسان را از حرکت سریع به سمت هدف خود باز دارد.
مشکلات و مصائب، گاهی نه تنها فقط جنبه‌ی بازدارندگی نداشته، بلکه با واداشتن انسان به تلاش و تکاپو و درنوردیدن آن‌ها، زمینه‌ی پیروزی‌های بزرگ را فراهم می‌سازد. گاهی هم بروز ناملایمات در زندگی بشر، وسیله‌ی آزمایش و امتحان اوست.
به عنوان مثال، فراهم شدن زمینه‌ی ارتکاب به برخی گناهان، مجالی بر امتحان ایمان مۆمنین بوده و صبر بر این فرصت‌ها، بر منزلت ایمان آنان افزوده و به عکس، تسلیم در برابر شرایط گناه، باعث تنزل درجات ایمان می‌شود. تسلیم‌شدن همیشگی در مقابل شرایط گناه، نشان از بی‌صبری است و همان‌گونه که در روایت بالا آمد، نشان‌دهنده‌ی از بین رفتن ایمان است.
بنابر این، با حضور و جولان‌دهی نفس و شیطان، موانعی بر سر راه طاعت و بندگی ایجاد می‌شود که راه برون رفت از آن، جز متوسل شدن به ابزار نیکوی صبر و تحمل، چیز دیگری نمی‌تواند باشد. (5)
منابع:
1- اخلاق کریمان، مقام صبر، امید آقایی، ص 20.
2- اخلاق کریمان، مقام صبر، امید آقایی، ص 14.
3- اخلاق کریمان، مقام صبر، امید آقایی، ص 21.
4- فلسفه و عوامل جاودانگی کربلا.
5- فضایل اردوگاه حسین (ع) و رذایل اردوگاه اموی در آینه‌ی قرآن، محسن ریاضی، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد، چاپ نشده، 1390.
باشگاه خبرنگاران
