سرقت از بیتالمال «حد» ندارد
همه ما از دوران كودكی به كرات واژه بیتالمال را شنیده‌ایم. البته همان‌طور كه این واژه برای همگی ما آشناست ولی ممكن است بسیاری از ما معنای درستی از آن را درذهن خود نداشته باشیم. بیتالمال از زمان صدر اسلام مطرح بوده و احترام به آن واجب شمرده شده است. اصولا بیتالمال به اموالی اطلاق می‌شود كه به عموم مردم تعلق داشته و باید صرف بهبود اوضاع مملكت و مردم شود.ولی متاسفانه در سال‌های اخیر برداشت از بیتالمال واستفاده‌های نابجا توسط برخی از افراد به دفعات خبرساز شده است.
حال اینكه معنای واقعی بیتالمال چیست؟ باید در چه راه‌های مصرف شود؟ درآمد بیتالمال از كجا تامین می‌شود ؟و اگر كسی به این اموال دسترسی داشته و به نفع خود از آن استفاده كند قانون با وی چگونه برخورد خواهد كرد؟ از موضوعاتی است كه «قانون» در گفت وگو با دكتر موسی‌الرضا اكبری قاضی دیوان عالی كشور به آنها پرداخته است.
اصولا بیتالمال به چه معناست؟ مصادیق بیتالمال چیست؟
در قانون، تعریفی از بیتالمال صورت نگرفته است ولی عملا هر جا بحث تعلق مال به عموم مردم مطرح باشد نوعا از لفظ بیتالمال استفاده می‌شود. برای مثال، مالیاتی كه دولت از مردم دریافت می‌كند یا هزینه‌هایی كه دولت به عنوان متولی خزانه انجام می‌دهد بیتالمال تلقی می‌شود. این اعتبار خزانه عمومی‌راكه درآمد دولتی در آن واریز می‌شود و تحت عنوان خزانه‌داری كل در قوانین از آن یاد شده است و محل هزینه‌های عمومی‌است و در قانون بودجه به آن اشاره می‌شود می‌توان بیتالمال نامید. بیتالمال لفظی قدیمی‌و مفهوما فقهی است كه حكایت از سهیم بودن عموم مردم در آن مال است. یعنی مالی كه تعلق به فرد یا افراد خاصی نداشته باشد و متعلق به عموم مردم باشد بیتالمال نامیده می‌شود این عبارت تركیبی است كه مركب از دوكلمه بیت و مال است. بیت به معنی خانه و مال هم هر آن چیزی كه در بازار ارزش داد و ستد داشته باشد ولی معنی اصطلاحی این عبارت تا اندازه‌ای از معنی لغوی آن فاصله گرفته واصطلاحا عبارت مزبور در معنای فوق كه به معنی مال متعلق به عموم مردم است مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این‌معنا عبارت مزبور هم به معنی مكان است هم به معنی خود پول متعلق به عموم مردم. در معنی نخستین به محل نگهداری مال متعلق به مردم مد نظر است. برای مثال وقتی گفته می‌شود این پول باید به بیتالمال برگردد معنی نخست مراد است.
تصرف غیر مجاز در اموال دولتی موضوع ماده 598 قانون مجازات اسلامی‌بخش تعزیرات سال 75 یكی دیگر از این مصادیق است. سرقت از اموال دولتی و جرائمی‌كه به نوعی موضوع آنها خروج مال از حیطه مالكیت دولت یا كاهش منفعت عمومی‌یا عدم ورود مال به حیطه مالكیت دولت است در این باب قابل بررسی هستند
آیا در مورد سوءاستفاده از بیتالمال در قانون جرم انگاری صورت گرفته است؟ اصولا در مورد بیتالمال عنوان می‌شود كه این اموال مربوط به همه مردم است حال اگر كسی از بیتالمال سرقت كند آیا حد سرقت در مورد این افراد جاری می‌شود یا خیر؟
مصادیق متعددی از جرائم را می‌توان در ارتباط با بیتالمال مورد توجه قرار داد. به عنوان مثال،اختلاس موضوع ماده 5 قانون تشدید مجازات مرتكبان اختلاس، ارتشا و كلاهبرداری مصوب سال 67 مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان خیانت در امانت مامور دولتی نسبت به مالی كه حسب وظیفه به وی سپرده شده است یكی از این موارد است.تصرف غیر مجاز در اموال دولتی موضوع ماده 598 قانون مجازات اسلامی‌بخش تعزیرات سال 75 یكی دیگر از این مصادیق است. سرقت از اموال دولتی و جرائمی‌كه به نوعی موضوع آنها خروج مال از حیطه مالكیت دولت یا كاهش منفعت عمومی‌یا عدم ورود مال به حیطه مالكیت دولت است در این باب قابل بررسی هستند. برای مثال دسیسه و تقلب در معاملات دولتی،تبانی در معاملات دولتی و حتی ارتشا به عنوان یكی از جرائم فرعی در این ارتباط قابل توجه هستند.سرقت از اموال به طور كلی و به‌خصوص در مورد اموال دولتی به عنوان بیتالمال تابع عمومات مربوط به جرم انگاری در مورد سرقت است. ولی قانونگذار سرقت از اموال دولتی را مستوجب حد سرقت نمی‌داند. شاید دلیل این امر سهیم بودن خود سارق در مالكیت اموال دولتی باشد.چون اموال دولتی به عنوان بیتالمال متعلق به تمامی‌اتباع ایران است و هر تبعه ایرانی صرف‌نظر از جنسیت، نژاد و مذهبش در بیتالمال سهیم است.
بیتالمال در چه مصارفی می‌تواند هزینه شود؟ و چه كسانی مسئول هزینه كردن این اموال هستند؟
محل هزینه بیتالمال همان هزینه‌های عمومی‌است كه در قانون بودجه هر سال محل مصرف آن مشخص می‌شود و مسئولیت مصرف آن با دولت است كه اساسا بر اساس قانون بودجه سالانه اقدام به مصرف آن می‌كند.
مرجع رسیدگی كننده به سوءاستفاده از بیتالمال كیست؟
مرجع رسیدگی به سوءاستفاده از بیتالمال مراجع قضایی هستند. در قانون اساسی، دادگستری به عنوان مرجع تظلمات عمومی‌شناخته شده است.هرچند نهادهای غیر قضایی ناظر بر مصرف بیتالمال نیز مانند دیوان محاسبات كشور و سازمان بازرسی كل كشور وجود دارند ولی در نهایت اگر در جریان این نظارت‌ها و بازرسی‌ها وقوع جرمی‌كشف شود، دادگستری رسیدگی می‌كند.
چگونه با سوءاستفاده كنندگان از بیتالمال برخورد می‌شود؟
همانند جرائم دیگری كه در جامعه ارتكاب می‌یابند و دادگستری به آنها رسیدگی می‌كند به جرائم ارتكاب یافته در ارتباط با بیتالمال نیز رسیدگی می‌شود و كیفیت یا ترتیب خاصی در قانون پیش‌بینی نشده است.
آیا اموال دولتی جزئی از بیتالمال است؟
اموال دولتی جزئی از بیتالمال است و حتی می‌توان گفت كل بیتالمال است. ممكن است این سوال پیش بیاید كه آیا تمام بیتالمال در دولت خلاصه می‌شود؟ در پاسخ می‌توان گفت هم بله هم خیر، دلیل مثبت بودن پاسخ آن است كه دولت متولی بیتالمال شناخته می‌شود و مالكیت اموال عمومی‌با دولت است كه این مالكیت، جنبه كشوری دارد. برای مثال هر ریالی كه وارد خزانه می‌شود متعلق به عموم مردم است هرچند مبلغ واریزی توسط شهروند تهرانی و در تهران باشد. دلیل منفی بودن پاسخ آن است كه در هر شهری اموالی وجود دارند كه متعلق به عموم شهروندان آن شهر است. برای مثال، اراضی تحت مالكیت شهرداری تهران متعلق به شهروندان تهرانی است و شهرداری تهران نمی‌تواند اموال مزبور را بفروشد ودر راستای منافع شهروندان سایر شهرها مورد استفاده قرار دهد. به این اعتبار بین اموال عمومی‌و دولتی باید قائل به تفصیل شد و بیتالمال را ناظر به اموال دولتی دانست و اموال شهرداری را جزو اموال عمومی(عمومی‌به معنی غیردولتی ونه عموم مردم ) تلقی كرد.
به نظر شما راهكار جلوگیری از سوءاستفاده از بیتالمال چیست؟
نظار‌ت‌های موثر و قوی بر مصرف و هزینه‌و تخصیص اموال دولتی و نیز برخوردهای دقیق و قاطع با جرائم ارتكاب یافته علیه بیتالمال از اهرم‌های مبارزه با سوءاستفاده از بیتالمال تلقی می‌شوند. نظارت مردم و اطلاع‌رسانی آنان نیز اهرم كنترل اجتماعی موثری خواهد بود.
منبع : روزنامه قانون
