تبیان، دستیار زندگی
در دهه دوم قرن اول هجری با تاسیس دو شهر جدید اسلامی یعنی بصره و کوفه زمینه ی ظهور و رقابت دو گروه از محققین مشتاق مهیا شد که علاقه زیادی به زبان و خط عربی از خود نشان دادند.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پیدایش خط کوفی


در دهه دوم قرن اول هجری با تاسیس دو شهر جدید اسلامی یعنی بصره و کوفه زمینه ی ظهور و رقابت دو گروه از محققین مشتاق مهیا شد که علاقه زیادی به زبان و خط عربی از خود نشان دادند.

پیدایش خط کوفی

خط حیره به عنوان خط اصلی در آن منطقه شناخته می شد . کوفه تاثیر عمده ای در فراهم آوردن زمینه ی بازسازی و اصلاح خطوط نامانوس مکی-مدنی داشت و در واقع کوفه وارث مردمان و فرهنگ حیره به شمار می رفت.

اگرچه باید چنین انگاشت که این بهسازی خطوط در هر دو نمونه خط اعم از خط زاویه دار و خط انحناء دار به کار گرفته شد، اما کوفه به علت بازسازی و اصلاح اولیه با استفاده از تطبیق ساختاری آن با اصول و ویژگی های خط سوری، مشهور شد در نتیجه خط جدیدی به وجود آمد که اندازه های متناسب و مشخصی داشت و بیانگر چهارگوش ها و زاویه هایی با استفاده از سرکش های عمودی کوتاه و خطوط افقی امتداد یافته بود ، که به عنوان "خط الکوفی" (خط کوفی) مشهور شد، که نه تنها جانشین تمام مقاصد اصلاح گرایانه قبلی شد ، بلکه بنیادی ترین اثرات را بر روی تمامی تحولات آینده خوشنویسی عربی گذاشت .

به همان اندازه که خط های مکی-مدنی به هم نزدیکند، خطوط کوفی-بصره ای نیز با هم در ارتباطند. نظر کلی بر این است که پس از یک دوران کوتاه شکل گیری ، این چهار خط شباهت زیادی به یکدیگر پیدا کردند که در عین حال ویژگی های خاص خود را داشتند. مهم ترین آنها حرکت مایل قلم بود که در خطوط مکی و مدنی استفاده می شد و باعث ظهور خطی به نام "مائل " در مدت کوتاهی از قرن اول هجری شد.

از ظاهر خط مائل بر می آید که این خط هیچ گونه علامت مصوت و املایی نداشته و نیز هیچ علائمی از نشانه گذاری برای سرفصل ها و یا شماره آیات و سایر علامت های راهنمای سوره ها و هیچ نوع تذهیبی در آن دیده نمی شود که همه آنها معرف ویژگی هاب خطوط اولیه است.

خط کوفی در نیمه دوم قرن دوم هجری به تکامل رسید ، رونق مجددی یافت و برای مدتی بیش از سیصد سال تداوم پیدا کرد و بنا بر مقبولیت عموم به عنوان تنها خط مناسب برای کتابت قران پذیرفته شد .

به همان اندازه که خط های مکی-مدنی به هم نزدیکند، خطوط کوفی-بصره ای نیز با هم در ارتباطند. نظر کلی بر این است که پس از یک دوران کوتاه شکل گیری ، این چهار خط شباهت زیادی به یکدیگر پیدا کردند که در عین حال ویژگی های خاص خود را داشتند.

به دلیل اینکه خط کوفی برش های عمودی نسبتا کوتاهی دارد ، به عبارت دیگر هیچ نوع سرکشی (ادامه حروف) زیر خط اصلی زمینه ندارد و دارای کشیدگی افقی است، مناسب نوشتن بر سطوحی شد که ارتفاع آن به طور قابل ملاحظه ای کمتر از پهنایش بود.

این خصوصیت به طور تعمدی توسعه یافت تا به جبران خاصیت و کیفیت ایستایی اش به آن مقدار حرکت مسلمی را بدهد.

در واقع ، تمام قران هاییکه به خط کوفی کتابت شده و به دست ما رسیده ، در قطع مستطیلی است. حتی هنگامی که خط کوفی مختص کتابت قران نبود، برای نوشتن کتیبه ها و سرلوحه های عربی به کار گرفته می شد ، یا به عنوان خطی تزئینی به صورت متنوع و گوناگون بر روی زمینه های مستطیل شکل طویل نگاشته می شد.

در طول این دوران 300 ساله که خط کوفی به عنوان خط اصلی کتابت نسخ قرانی و کتیبه های تزئینی در بنا مورد استفاده قرار گرفت؛ تحولات چشمگیری در خط کوفی بوجود آمد و انواع کوفی های تزئینی از آن منقسم شدند.

امروزه با بررسی هنر گرافیک طراحی حروف به کار رفته در این حروف می توان به نتایج جالبی از ذوق و سلیقه اسلامی و مبانی تفکری و فرهنگی دنیای عرب رسید . از آنجا که انواع خط کوفی و توضیح آنها طولانی خواهد بود در مقاله ای جداگانه به انواع خط کوفی خواهیم پرداخت.

 سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

خوشنویسی اسلامی/ یاسین حمید سفادی

هنرهای ایران/ دبلیو فریه

خوشنویسی و فرهنگ اسلامی/ ماری شمیل

مطالب مرتبط:

قواعد هنر خوشنویسی

هنر خوشنویسی در بدو اسلام

هنر خطاطی اسلامی