طبقات اجتماعی و اخلاق اقتصادی در جامعه اسلامی
اسلام نه با سرمایه‌داری مخالف است و نه به طور کامل سوسیالیزم را رد می‌کند؛ بلکه نکات و ویژگیهای مثبت هر دو دیدگاه را تایید می‌نماید.
علی رغم دستیابی بشر به استانداردهای بالا در مفاهیم مادی، یکی از مهمترین مشکلاتی که دیدگاه‌های فکری حاکم بر جهان با آن مواجه هستند، فقدان صلح و آرامش پایدار در جوامع مختلف است. بسیاری از اقتصاددانان اجتماعی، شکل‌گیری طبقات اجتماعی در جوامع بر اساس الگوی زندگی را ریشه این موضوع ارزیابی نموده و عوامل مختلفی مانند نژاد، مذهب و سیاست را بر شکل‌گیری طبقات اجتماعی موثر دانسته‌اند. در کنار موارد ذکر شده، شکاف هزینه‌های زندگی در میان افراد مختلف را باید یکی از مهمترین حلقه‌های شکل دهندة طبقات اجتماعی دانست.
نحله‌های فکری مختلف، راهکارهای خود برای بهبود وضعیت عدالت و کاهش شکاف میان طبقات اجتماعی را بیان و بر اجرای آن اصرار داشته‌اند.
در این میان نظریات اقتصادی و اجتماعی اسلام در کنار محترم شمردن حقوق مالکیت افراد و اهمیت کسب و کار بخش خصوصی، با پدیده‌هایی مانند «آز» و «متراکم کردن سرمایه» در دست افراد محدود به شدت مخالفت می‌نماید. از دیدگاه اسلامی، شکل‌گیری طبقات اجتماعی زمانی آسیب‌زا خواهد بود که کدهای اخلاقی لازم در زمینه خرج کردن پول در جامعه وجود نداشته باشد. انباشت سرمایه و تعداد ثروتمندان در جامعه، تاثیر چندانی در شکل‌گیری طبقات اجتماعی ندارد؛ بلکه این میزان هزینه‌های انجام شده و پول‌های خرج شده توسط افراد و طبقات مختلف در جامعه است که منجر به تبعات منفی خواهد شد. این موضع هنگامی که مخارج بدون تدبیر و در حد اسراف انجام گیرد، آثار تخریبی بیشتری را به همراه خواهد داشت.
مشاهدة زندگی تجملی ثروتمندان توسط فقرایی که برای کسب حداقل‌ها تلاش می‌کنند، بسیار آسیب‌زا بوده و منجر به ایجاد شکاف غیرقابل ترمیم طبقاتی در جامعه خواهد بود.
با توجه به این موضوع، اسلام نه تنها محدودیتی در آزادی افراد در کسب ثروت و نگهداری آن قائل نمی‌باشد، بلکه بیش از بخش دولتی نیز بر کسب ثروت توسط بخش خصوصی تاکید نموده است. بنابراین توجه به میزان و روش‌های هزینه کرد درآمدها توسط طبقات مختلف اجتماعی نباید مورد غفلت قرار گیرد. از جمله آنکه بسیاری از کالاها و خدمات مورد استفاده قشر مرفه در جامعه غالباً وارداتی بوده و توجه به محدودیت‌های وارداتی در این میان از اهمیت بالایی برخوردار خواهد بود.
قوانین اقتصاد اسلامی پیرامون موضوعات مختلف، نقش تاثیرگذاری در توزیع ثروت در جامعه دارد. اسلام نه با سرمایه‌داری مخالف است و نه به طور کامل سوسیالیزم را رد می‌کند؛ بلکه نکات و ویژگیهای مثبت هر دو دیدگاه را تایید می‌نماید. یکی از مهمترین نکاتی که قوانین اقتصاد اسلامی همواره تامین و تضمین آن را مد نظر داشته، کاهش شکاف میان فقیر و غنی در جامعه بوده و در برای تحقق آن کانل‌هایی را مشخص نموده که از جملة مهمترین آنها می‌توان به موارد زیر مورد اشاره کرد:
- ممنوع کردن برخی از رفتارهای خاص مانند قمار، شرابخواری و موارد مشابه؛
- ممنوع کردن انباشت ثروت از طریق بهره؛
- تشویق کسب و کارهای بخش خصوصی؛
- تشویق جریان مداوم و سریع ثروت در جامعه؛
- تذکر مدام و تشویق به پایین آوردن سطح زندگی و تغییر الگوی معاش بر اساس سطح زندگی افراد پایین جامعه برای ثروتمندان.
این توصیه‌ها غالباً برای جهاد مقدس اقتصادی با نفس، غرور و تکبر افراد است تا بتوانند حساسیت خود در قبال سختی‌های افرادی که از نعمت یک زندگی مرفه برخوردار نیستند افزایش دهند. آنان تشویق می‌شوند تا با هشیاری و دقت بیشتری نسبت به اوضاع سایر افراد و گروه‌های جامعه زندگی کرده و از غفلت در این باره به دور باشند. ویژگیهای چنین جامعه‌ای در قرآن به روشنی بیان شده است. که در آن خداوند از افرادی که از روزی اعطا شده انفاق می‌کنند یاد می‌فرماید.(بقره، 4)
کاربردی نمودن دستورات و مشاهده آثار مثبت قوانین اقتصادی اسلام برای کاهش شکاف طبقاتی در جامعه، بدون توجه به اخلاق اقتصادی امری بسیار بعید به نظر می‌رسد. شارع مقدس توجه به اخلاق در کسب و کار را نیز برای تضمین موفقیت قوانین اقتصادی و اجتماعی همواره مورد تاکید قرار داده که از جمله مهمترین موارد آن می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- روابط اقتصادی اسلامی بر اساس اعتماد و درستکاری کامل است. (بقره، 284)
- اسلام به شدت دستکاری وزن، اندازه، کیفیت و سایر ویژگیهای غیر مشهود مورد معامله را منع نموده است.(مطففین، 2-4)
- تجار از فروش کالاهای معیوب، خراب و نیز فروش همزمان کالاهای غیر ضروری به همراه کالاهای دیگر منع شده و عیوب و نقایص کالاها باید توسط آنان به طور کامل به اطلاع خریدار برسد. اگر چنین محصولی به خریداری که اطلاع قبلی درباره محصول ندارد فروخته شود، فرد از این حق برخوردار است که پس از پی بردن به نقص محصول، آن را عودت داده و وجه خود را به صورت کامل دریافت نماید. (صحیح بخاری، 23؛ 5)
- فروشنده نمی‌تواند به مشتریان مختلف، قیمت‌ها و نرخ‌های متفاوتی اعلام نماید؛ بلکه وی آزاد است قیمت محصول خود را در نرخی که خود منطقی می‌داند، برای تمام افراد تثبیت نماید.(صحیح بخاری، 23؛ 5)
- اسلام توصیه می‌کند که خرید و فروش در یک مکان باز و تا حد امکان در حضور شاهد انجام گرفته و اطلاعات لازم پیرامون محصول به خریدار ارائه شود. (بقره، 283-284)
سال‌ها قبل از معرفی اصول اولیه اقتصاد توسط «آدام اسمیت» اسلام قوانین لازم برای موفقیت فعالیت‌های اقتصادی را معرفی و کامیابی مادی را در گرو استفاده از این قوانین دانسته است. موضوعی که در چند دهه اخیر و با توجه به مشخص شدن تبعات «اقتصاد منهای اخلاق» مورد تاکید اقتصاددانانی (مانند میردال و هایک) قرار گرفته است. با توجه به این موضوع می‌توان مبانی اجتماعی و اقتصادی اسلام را پایه‌ای برای طرح‌ریزی قوانین و اصول مدرن مدیریت جامعه و اقتصاد قرار داد.
البته در این میان باید در نظر داشت که صرفاً اطلاق پیشوند اسلامی به قوانین و اصول نخواهد توانست راهگشای مشکلات باشد، بلکه استخراج نظری و منطقی دستورات شارع مقدس، نقش مهمی در موفقیت قوانین وضع شده در جامعه خواهد داشت.
جهت مطالعه بیشتر:
کتاب انسان اقتصادی از دیدگاه اسلام ، علی اصغر هادی نیا، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
کتاب تأمین مالی خرد انسانی ، اعجاز احمد خان، عبید الله خان، ترجمه دکتر سید محمدرضا نورانی
کتاب نظری به نظام اقتصادی اسلام ،مۆ لف: متفکر شهید استاد مرتضی مطهری
مهدی باسخا
دانشجوی دوره دکتری اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
مطالب مرتبط:
عملی با خاصیت پاک کنندگی مال حرام!
