حکومت زیدیه در ایران

در قرن سوم، به تدریج مذهب زیدیه به انسجام و شکل نهایی رسید و این مهم با به دست گرفتن قدرت سیاسی به وسیله امامان زیدیه در ایران و یمن همزمان بود. در این مقطں قاسمیه، هادویه و ناصریه در امتداد جریان نزدیک به امامیه، جریان‌های غالب و بارز زیدیه بودند که مرکزیت آن از کوفه به ایران و یمن انتقال یافته بود.

در این مقاله به بررسی سیر تطور زیدیه در ایران پرداخته می‌شود.

دولت زیدیه در طبرستان و دیلم

در حالی که سال‌ها بود که کوفه و حجاز برای ادامه فعالیت‌های علویان ناامن شده بود، امام حسن بن علی بن عمر بن علی بن الحسین (علیهما السلام) معروف به ناصر اطروش که مردی فقیه، عالم و شجاع بود، در سال 284 هجری قمری در خراسان قیام کرد و پس از یک دوره اختفا به گیلان و دیلم رفت و در آنجا به مدت سیزده سال مردم را به تشیع دعوت کرد. او سپس در سال 301 طبرستان را به قلمرو خود اضافه کرد. پس از این، در سال 350، حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن حسن (علیه السلام)، معروف به داعی کبیر در طبرستان قیام کرده و اولین حکومت علویان زیدی را در طبرستان تأسیس کرده بود. پس از وفات داعی کبیر در سال 370 هجری قمری، برادرش محمد بن زید تا وفاتش 287 هجری قمری جانشین او بود و از آن پس فرزندان محمد تا ظهور و تأسیس دولت امام ناصر بر طبرستان حکم می‌راندند. امام ناصر اطروش در سال 304 هجری قمری درگذشت، ولی دولت امامت زیدی در طبرستان که او بنیان نهاده بود تا سال 316 و به روایتی تا 355 هجری قمری ادامه یافت.

امام ناصر تحت تأثیر مستقیم امامیه بود و در احکام طلاق و ارث و مس پا در وضو، بر وفق مکتب امامیه فتوا می‌داد، تا آنجا که برخی او را اثنا عشری دانسته‌اند. روند نزدیکی زیدیه به امامیه در ایران بعد از امام ناصر نیز ادامه یافت، به طوری که در اوج اقتدار زیدیه در دیلم و طبرستان ، در زمان آل بویه بر دار الخلافه بغداد، زیدیه بیش از هر زمان دیگری به امامیه نزدیک شد.

در این مقطع، آنان قول به جواز امامت مفضول را کنار نهادند و درباره صحابه همچون امامیه قضاوت کردند. ابن اثیر در حوادث سال 351 هجری قمری آورده که به امر معز الدوله دیلمی در مساجد بغداد لعن هر سه خلیفه به وصفشان و لعن معاویه صریحا مکتوب شد و در سال 352 برای اولین بار روز عاشورا در مرکز خلافت اسلامی، بغداد، رسما تعطیل اعلام و در خیابان‌ها عزاداری برپاشد و مجالس جشن و شادیِ عید غدیر و طعن خلفا مرسوم گشت، سنتی که سالیان متمادی استمرار داشت. همچنین مرقد امامان نیز در عراق آراسته و تزیین شد.

در این دوره علاوه بر ناصر اطروش، مهم‌ترین امامان زیدیه که در این منطقه ظهور کردند عبارتند از:

ـ حسن بن قاسم: از سرداران ناصر کبیر و از نوادگان امام حسن (علیه السلام) معروف به داعی صغیر بود.

ـ مۆید بالله: ابو حسین احمد بن حسین بن هارون از نوادگان امام حسن (علیه السلام) یکی از مهم‌ترین امامان زیدیه به شمار می‌آید که نقش ویژه‌ای در ترویج مکتب زیدیه و امامان زیدی حجاز و یمن، در شمال ایران داشته است.

ـ ناطق بالحق: ابو طالب یحیی بن حسین بن هارون برادر مۆید بالله بود که پس از او مقام امامت زیدیه را به دست گرفت. گویا تا سال 424 هجری قمری در قید حیات بوده است. او همچون برادرش یکی از شخصیت‌های مۆثر و مهم تاریخ زیدیه محسوب می‌شود که علی رغم ظهور در شمال ایران که به صورت سنتی پیرو تعالیم و مکتب ناصر کبیر بودند، تا حدود زیادی متأثر از مکتب معتزله و زیدیه حجاز و یمن بود.

ـ مستظهر بالله مانگدیم: احمد بن حسین، یکی دیگر از امامان حسنی زیدیه در شمال ایران است که با برادران هارونی معاصر بوده و بنا بر برخی گزارش‌ها در منطقه تحت نفوذ مۆید بالله هارونی جانشین وی شده است. وی نیز با تأثیر پذیرفتن از معتزله و نوشتن تعلیقاتی مهم بر کتاب "الأصول الخمسه"، تألیف "قاضی عبد الجبار معتزلی"، ادامه‌دهنده مکتب مۆید بالله بود و گویا در سال 425 هجری قمری، در ری وفات یافت.

ـ موفق بالله: حسین بن اسماعیل شجری گرگانی و فرزندش مرشد بالله یحیی نیز هر دو از امامان مطرح و به نام زیدیه در شمال ایران بوده‌اند.

ـ احمد بن یحیی: نواده مۆید بالله، یکی از آخرین امامان مطرح و مهم زیدیه در ایران است که به ابوطالب مشهور بوده و در آغاز قرن ششم در شمال ایران به مقام امامت زیدیه رسیده است. او برای اولین بار موفق شد دامنه نفوذ خود را تا یمن امتداد داده، برای مقطعی به عنوان امام زیدیه در ایران و یمن شناخته شود. ابوطالب اخیر که از او به عنوان مجدد مذهب زیدیه در آغاز قرن ششم نام برده می‌شود، در سال 520 هجری قمری، به دست فداییان اسماعیلی در شمال ایران به قتل رسید.

امامان دیگری نیز در این فاصله و پس از آن تا پایان قرن ششم در شمال ایران ظهور کرده‌اند که به دلیل اهمیت کمتر آنان و رعایت اختصار، از ذکر نامشان چشم‌پوشی می‌شود. با این توجه که اغلب وجهه سیاسی این امامان، بیش از تأثیرگذاری کلامی عقیدتی آنان بوده است.

با گسترش مذهب امامیه در ایران و به ویژه در مازندران، مناطق تحت نفوذ زیدیه در شمال ایران محدودتر می‌شد و از طرف دیگر اسماعیلیان نزاری که قلعه الموت و برخی مناطق کوهستانی شمال ایران را مرکز فعالیت‌های خود قرار داده بودند، رقابتی سرسختانه و خونین را با آنان آغاز کردند.

از اواسط قرن هفتم و پس از حمله و سلطه مغول بر ایران، برای حدود یک قرن کمترین اطلاعات و گزارش‌ها از زیدیه در ایران در اختیار است تا اینکه در اواسط قرن هشتم برای بار دیگر گزارشات از روی کار آمدن سلسله کیاییان زیدی مذهب در بخش‌هایی از شمال ایران و گیلان کنونی حکایت دارد که در رأس آنان سادات حسینی و زیدی مذهب قرار داشتند.

آنچه مسلم است آنکه پس از تسلط صفویان بر مناطق مختلف ایران و برچیده شدن حکومت‌های ملی و از جمله حکومت کیاییان در گیلان، مذهب زیدیه نیز در این مناطق دوام نیاورد و به تدریج از میان رفته است و پیروان زیدیه نیز به تدریج به مذاهب دیگر و به ویژه مذهب امامیه گرویدند.

منبع:

1- مقاله "آشنایی با زیدیه"، سید علی موسوی‌نژاد.

2- مقاله "زیدیه از ظهور تا تأسیس حکومت"، سید علی موسوی‌نژاد.

مطالب مرتبط:

مهدویت در واقفیه

شیعه، رافضی نیست

سیمای صحیفه سجادیه