اهل حق یا علی اللهی ها؟

درباره حقیقت آیین اهل حق آرا و عقاید مختلفی اظهار شده است. بعضی اهل حق را از غلاة شیعه و علی اللهی و عده ای آنان را مسلمان و برخی این آیین را یک آیین ایرانی می دانند.

یکی از مباحثی که در مورد فرقه اهل حق مطرح است این است که آیا اطلاق نام علی اللهی بر این فرقه صحیح است یا نه؟ برای پاسخ به این سوال دو گروه را باید از هم تمییز دهیم گروه اول کسانی هستند که می گویند اهل حق علی اللهی نیستند و گروه دوم کسانی هستند که معتقدند فرقه اهل حق همان علی اللهی ها هستند.

کسانی که می گویند اهل حق علی اللهی نیستند:

برخی افراد اهل حق، از این که نام علی اللهی بر آنها اطلاق شود بیزاری می جویند. آقای نورعلی الهی در رد انتساب این نام به طوایف اهل حق می نویسد: «گروهی ساده لوح اهل حق، به علت بی اطلاعی از مبانی و عقاید خود و معاشرت و همسایگی با فرق مختلف دیگر از جمله علی اللهی، بدون اینکه خودشان هم متوجه شده باشند، اختلاط و امتزاج و انحراف مهمی در اساس مسلکشان به وجود آمده است».

و در قسمتهای دیگری از کتاب خود می نویسد: «چون در افواه عموم شهرت دارد گروه اهل حق ،علی اللهی هستند، حاشا و کلا چنین تصوری در اصل باطل است.»

عده ای از اهل حق با ذکر دلایلی بر این تاکید می کنند که اهل حق علی اللهی نیستند. دلایلی از این دست که  فرقه علی اللهی از قرن اول و در زمان حیات حضرت علی(علیه السلام) تاسیس شده است، در حالی که  تاسیس فرقه اهل حق در قرن هفتم هجری بوده است. همچنین فرقه اهل حق بر خلاف علی اللهی ها علاوه بر حضرت علی به سایر امامان شیعه معتقدند .

دلیل دیگری که بیان می کنند این است که علی اللهی ها حلول را اختصاص به حضرت علی(علیه السلام) می دانند ولی اهل حق معتقدند خداوند در جامه ی همه بزرگان اهل حق حلول کرده است. با توجه به این اختلافات جماعت اهل حق و علی اللهی یکی نیستند.

برخی محققان مسلمان و غیر مسلمان نیز مخالف اطلاق نام علی اللهی بر فرقه اهل حق بوده اند. اما در عین حال عقاید آنها را مبتنی بر اعتقادات غلات و یا ترکیبی از غلات و غیر آن می دانند. از جمله این محققان، به آراء دکتر مصاحب و مینورسکی  اشاره می کنیم.

دکتر مصاحب، دادن نام علی اللهی را به فرقه اهل حق خالی از مسامحه نمی داند و معتقد است که آیین اهل حق ترکیبی از عقاید غلاة و آداب صوفیه با بقایایی از مذاهب یهود و مجوس و مانوی است و اعتقاد به حلول و تناسخ و تجسد را جزو اصول عقاید آنها میدانند.

«مینورسکی» مستشرق معروف، معتقد است که اهل حق غیر از علی اللهی است و می گوید مذهب اهل حق روی عقیده غلاة شیعه بنا شده و با مذهب تناسخ و تصوف آمیخته و به شکل آیین مخصوص ظهور کرده است.

کسانی که می گویند فرقه اهل حق همان علی اللهی ها هستند:

عده ای از اهل حق خود را صریحاً علی اللهی می دانند، علی الخصوص ، آن عده که ساکن نواحی غرب ایران می باشند.

آقای یارمراد تیموری زند از افراد اهل حق، می نویسد: بین جماعت علی اللهی و اهل حق عموم و خصوص من وجه آمده یعنی هر اهل حقی علی اللهی هم هست اما هر علی اللهی، اهل حق نیست.

محققان و نویسندگانی که به تحقیقاتی پیرامون فرقه اهل حق پرداخته اند اکثر قریب به اتفاق آنها اهل حق را علی اللهی و یا اعتقادات آنها را مبتنی بر عقیده غلات دانسته اند.

آقای محمد مکری در مقدمه کتاب شاهنامه حقیقت می نویسد: «مذهب اهل حق، یکی از رشته های وابسته به مذهب تشیع است و مجموعه ای است از عقاید و آرا خاص مذهبی که با ذخایر معنوی ایران پیش از اسلام و افکار غالی پس از اسلام که به خصوص در مناطق غرب ایران پراکنده بوده اند در هم آمیخته است.»

در دایرةالمعارف تشیع، اهل حق به سه گروه تقسیم می شود که گروه دوم علی اللهی ها هستند.« این گروه شامل تعداد بسیاری از طایفه های اهل حق می باشد.»

اینان تصور می کنند حضرت علی جسماً و ذاتاً خداست. اکثر علی اللهیان مرام خود را به نام دین یاری می خوانند و خود را یارسان معرفی می نمایند.»

آقای محمد علی خواجه الدین در مورد علی اللهی بودن اهل حق می نویسد: «اولاً اهل حق جزو غلات شیعه محسوب می شوند و در حق حضرت علی غلو کرده، او را جامه دوم خداوند دانسته، به مقام الوهیت می رسانند. ثانیاً این جماعت تنها علی (علیه السلام) را به مقام الوهیت نمی رسانند بلکه پنج نفر دیگر را نیز جزء جامه های خدا دانسته به تجسم و تجسد خدا در لباس آنها معتقد می باشند، بنابراین به جای دادن نام علی اللهی به این فرقه بهتر است این جماعت را حلولی بنامیم که در این صورت تعریف جامعی کرده ایم.»

آقای کنت دوگوبینو از محققان فرانسوی در تحقیقات خود درباره فرقه اهل حق می نویسد: «دیگر از مذاهبی که در ایران وجود دارد مذهب اهل حق است که ترکها و اعراب به نام نصاری می خوانند و ایرانیان علی اللهی می نامند.»

خلاصه

از آنچه گفته شد این طور به نظر می رسد که مبانی فرقه اهل حق به مبانی علی اللهی ها و غلات بسیار نزدیک است و دست کم در بسیاری از مفاهیم، یکی هستند درباب این موضوع به ذکر چند نکته می پردازیم:

1- اکثر محققانی که به تحقیقاتی راجع به اهل حق پرداخته اند یا فرقه اهل حق را علی اللهی خوانده اند و یا عقاید هر دو فرقه را مبتنی بر مبانی غلات دانسته اند.

2- تمام متونی که متعلق به این فرقه بوده و نوشته های آنها حکایت از قبول الوهیت حضرت علی و حلول ذات حق در جسم علی و بعضی از رهبران فرقه، دارد.

3- در اظهارنظرهای شفاهی با افراد اهل حق، چندان تفاوتی بین علی اللهی و اهل حق قائل نبوده اند و از اینکه به آنها علی اللهی گفته شود ابایی ندارند.

اما نکته ی بسیار مهم، توجه به مصادیق است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی عده ای از اهل حق به احکام عبادی اسلام مثل نماز، روزه و حج پایبند هستند و در بسیاری از خانواده های این فرقه، افراد نمازخوان و روزه داروجود دارند. بنابراین به صرف اطلاق اهل حق بر آنها، نمی توان احکام علی اللهی را بر آنها جاری کرد. باید مصداق مورد نظر را به خصوص در نظر گرفت و حکم به علی اللهی یا اهل حق بودن نمود.

فراوری: فاطمه زین الدینی

بخش اعتقادات شیعه تبیان

منابع:

1- سرسپردگان، تاریخ و شرح عقاید دینی اهل حق ، محمدعلی – خواجه الدین

2- دوره هفتوانه ، جزوی از نامه مینوی سرانجام، صدیق صفی زاده

3 - شناخت فرقه اهل حق، عبدالله خدابنده