تبیان، دستیار زندگی
نامگذاری سوره ها نیز توسط پیامبر خدا (صلی الله و علیه وآله) صورت گرفته که در دوره های بعد این اسامی مختصرتر و متداول گردید.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : مریم جعفری
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

کیفیت ترتیب آیات و نامگذاری سوره ها


قرآن کریم دارای 6666 آیه می باشد که در 114 سوره جای گرفته اند و هر یک از این سوره ها نیز نام مشخص و معینی دارد. با خواندن آیات و متنوع بودن مطالب موجود در هر سوره این سۆال به ذهن خطور می کند که آیا آیات هر سوره با ترتیب خاصی در کنار هم قرار گرفته اند و آیا این ترتیب توسط پیامبر انجام شده یا در دوره های بعد بدین شکل مرتب شده است؟ این سۆال در مورد ترتیب سوره ها انتخاب نام آنها و دلیل و مبنای این انتخاب نیز وجود دارد؟

در این فرصت با بهره گیری از روایات دنبال یافتن پاسخ این سوالات هستیم.


قرآن

توقیفی بودن آیات و سوره ها

منظور از توقیفی بودن آیات و سوره ها این است که ترتیب آیات و سوره ها و نامگذاری آنها را از سوی خدا و پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) بدانیم. اما در این مورد بین مفسران اختلاف نظرهایی وجود دارد عده ای آن را توقیفی می دانند و عده ای مخالف با این نظر هستند.

مخالفان توقیفی بودن آیات و سوره ها

علامه طباطبایی و عده ای دیگر از مفسران که جزء مخالفان این نظریه هستند با بررسی روایات مربوط به جمع آوری قرآن چنین استدلال می کنند که:

1- قرآن در چند مرحله جمع آوری گردید، در مرحله اول در زمان خلیفه اول ابوبکر و توسط زیدبن ثابت و تعدادی از صحابه قرآن به طور کامل جمع آوری شد. با توجه به اختلافی که در بین صحابه در خصوص جای آیات وجود داشت، احتمال اینکه گردآوری آنها مطابق با ترتیب زمان پیامبر نباشد وجود داشت. اگر چه این عدم تطابق به معنای مخالفت با نظر پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) نبود، بلکه به دلیل عدم اطلاع و علم کافی آنان از ترتیبی بود که پیامبر رعایت کردند. علامه طباطبایی وجود برخی آیات را در سوره های که مناسب با موضوع آن آیات نیست را نشانه اجتهاد صحابه (یعنی ورود نظرات و سلیقه های شخصی صحابه) و عدم رعایت ترتیب نزول آیات می دانند ایشان این موارد را یکی از دلایل عدم توقیفی بودن آیات می دانند.

2- مرحله دوم جمع آوری قرآن در زمان خلیفه سوم عثمان صورت گرفت و علت آن نیز اختلاف قرائات موجود بین صحابه و مردم ذکر شده است. براین اساس مطابق نسخه ای که در زمان ابوبکر جمع آوری شد، اما با نظر خواهی مجدد از صحابه نسخه جدیدی از قرآن براساس قرائنهای معینی تهیه و به تمام کشورهای اسلامی آن زمان فرستاده شد و این مصحف که تا عصر حاضر دردست ماست به "مصحف عثمانی" شهرت یافت.

3- کسانی که معتقد به توقیفی بودن آیات هستند هیچ دلیل محکمی برنظر خویش از روایات ارائه نکرده اند چرا که نه تنها خبر متواتری (1) در این زمینه وجود ندارد بلکه حتی خبر واحدی (2) هم در این خصوص نقل نشده است.

اگر چه روایاتی وجود دارد که می گوید: "پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) فلان آیه را در فلان سوره قرار داد" اما چند نکته قابل تأمل است که آنکه آیا در مورد همه آیات چنین روایاتی در دست داریم و برفرض پذیرش این مطلب که پیامبر محل همه آیات را معلوم کردند اما صحابه محل بسیاری از آیات را نمی دانستند و در این زمینه دچار اختلاف شدند لذا هر یک به نظر خود عمل کردند.

آنچه که مسلم است آنکه قرآن موجود در دست ما همان قرآنی است که برپیامبر خدا نازل شد، اگر چه در برخی موارد و براثر عدم آگاهی کامل و نیز عدم رجوع به حضرت علی (علیه السلام) به عنوان برجسته ترین شخصیت آن عصر دچار اشتباهاتی در ترتیب آیات شدند که اندکی با قرآن ترتیب یافته توسط پیامبر (صلی الله و علیه وآله) متفاوت می باشد، نامگذاری سوره ها نیز توسط پیامبر خدا (صلی الله و علیه وآله) صورت گرفته که در دوره های بعد این اسامی مختصرتر و متداول گردید

در اینجا لازم است به دو مطلب اشاره شود:

اول آنکه پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) جای هر آیه ای را در هر سوره ای به طور قطع و یقین براساس شواهد متعدد روانی مشخص کردند و در این مساله هیچ اختلافی بین صاحبنظران در این عرصه وجود ندارد.

مطلب دوم آن است که آیا قرآن موجود در دست ما مطابق آن ترتیب گرد آوری شده یا به دلیل اختلاف نظر صحابه در شیوه و روش پیامبر دچار اشتباه شدند و ترتیب مورد نظر پیامبر رعایت نشد؟

نزول

باید گفت آن ترتیب به طور دقیق و کامل رعایت نشد، اگر چه از مجموع روایات چنین استفاده می شود که آنچه به نام قرآن کنونی همان ترتیب موجود در قرآن را جمع آوری کرد و خلیفه اول ارائه داد و از او پذیرفته نشد روشن می شود و آن چیزی نیست جز اینکه صرف نظر از همه ابعاد ویژه و ممتاز حضرت علی (علیه السلام) ایشان شخصیتی بودند که در رأس کاتبان قرآن در عصر رسول خدا (صلی الله و علیه وآله) قرار داشتند لذا قرآنی را که ایشان جمع آوری کردند مطابق با همان ترتیب و شأن نزول آیات بوده که پیامبر (صلی الله و علیه وآله) دستور دادند نه قرآنی کاملا متفاوت با آنچه صحابه جمع کردند.

براین اساس این جا به جایی توسط صحابه لطمه ای به استحکام قرآن نزده است والا حضرت علی (علیه السلام) دراین مورد سکوت نمی کردند و در عصرهای بعد نیز ائمه اطهار (علیه السلام) آن را تأیید نمی کردند.

4-دلیل دیگری که مخالفان این نظریه مطرح می کنند، اختلاف موجود قرآن های گردآوری شده در زمان ابوبکر و عثمان است. همچنین اختلاف و مغایرتی است که بین مصحف های این دو دوره با مصحف های سایر اصحاب وجود دارد، همانطور که در مطلب قبلی به مصحف حضرت علی (علیه السلام) که برطبق ترتیب نزول بود اشاره شد.

5- براساس روایات موجود نام برخی از سوره ها توسط خود پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) انتخاب شده است، اما اکثر آنها در زمان های بعد؟؟؟ اول شده است. به طوری که برخی می گویند اسم های کنونی تخفیف یافته اسم های آن عصر بوده زیرا انسان ها عادت دارند وقتی اسم چیزی طولانی باشد به جای ذکر کامل آن یک جزء مهم از آن را ذکر کنند و به تدریج و در گذر زمان این اسم مختصر جانشین آن اسم مفصل می شود مثلاً کتاب معروف "الحکمة المتعالیه فی اسفار العقلیة الاربعه" به نام کتاب "اسفار" معروف و مشهور است.

پیامبر اکرم (صلی الله و علیه وآله) جای هر آیه ای را در هر سوره ای به طور قطع و یقین براساس شواهد متعدد روانی مشخص کردند و در این مساله هیچ اختلافی بین صاحبنظران در این عرصه وجود ندارد

در مورد اغلب سوره های قرآن نیز که نام های اصلی آنها در کتاب های تفسیری ده قرن پیش مانند "تلخیص البیان" شریف و "لطایف المعارف" قشیری به طور کامل ذکر شده است نیز این اتفاق رخ داده به عنوان مثال سوره ای از امروزه به نام سوره بقره معروف است در واقع نام اصلی آن در این کتاب ها چنین بوده: فی تفسیر السوره التی تذکر فیها البقره و یا سوره انعام را چنین می گفتند: فی تفسیر السورة التی تذکر فیها الانعام و....

خلاصه سخن ...

اختلاف نظرهای در زمینه جمع آوری و ترتیب آیات و سوره ها و نامگذاری آنها وجود دارد، اما آنچه که مسلم است آنکه قرآن موجود در دست ما همان قرآنی است که برپیامبر خدا نازل شد، اگر چه در برخی موارد و براثر عدم آگاهی کامل و نیز عدم رجوع به حضرت علی (علیه السلام) به عنوان برجسته ترین شخصیت آن عصر دچار اشتباهاتی در ترتیب آیات شدند که اندکی با قرآن ترتیب یافته توسط پیامبر (صلی الله و علیه وآله) متفاوت می باشد، نامگذاری سوره ها نیز توسط پیامبر خدا (صلی الله و علیه وآله) صورت گرفته که در دوره های بعد این اسامی مختصرتر و متداول گردید.

پی نوشت ها:

1-    خبر متواتر به معنی روایتی است که از طریق افراد مختلفی بقدری نقل شده باشد که انسان به صحت آن یقین کند.

2-    خبر واحد روایتی است که از مزیت خبر متواتر برخوردار نیست، لذا یقین آور نمی باشد.

دکتر مریم جعفری

استاد دانشگاه  

بخش قرآن تبیان


منابع:

1-    الاتقان، سیوطی، ج 1، ص 62

2-    تفسیر روح المعالی، آلوسی، ج 1، ض 26

3-    تفسیر مجمع البیان، طبرسی، ج 1، ص 15

4-    ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 12، ص 156-187

5-    تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج 2، ص 332

مرتبط:

طبقه‌بندی اسامی سوره‌های قرآن

علت نامگذارى سوره دوم به بقره

اولین ها در سوره های قرآن