آغوش همیشه باز خداوند برای ما
خداوند تبارک و تعالی همواره طالب و مشتاق بازگشت بندگان به سوی خود و آمرزش آنان است. ذات باری تعالی، به هر سبب و بهانه‌ای به دنبال بخشیدن بندگان و سوق دادن آنان به بهشت و برخوردار نمودن خلایق از نعمت‌های بهشتی می‌باشد و اشتیاق حق‌تعالی به توبه بندگان نیز از این ناحیه نشأت گرفته است.
زمینه‌سازی و برنامه‌ریزی خداوند سبحان برای بخشایش بندگان، مشهود و انکار ناپذیر است. گاهی به وسیله توبه، بندگان خویش را می‌بخشد که در این کتاب دانستیم توفیق توبه را نیز خود حق تعالی به بندگان عطا می‌فرماید و به قول استاد بزرگوار ما علامه طباطبائی«رحمت‌الله‌علیه»، هر توبه بنده، پیچیده شده در دو توبه از حق‌تعالی است. اوست که ابتدا عطف توجّه می‌کند و به این وسیله توفیق می‌دهد و سپس، توبه بنده خویش را می‌پذیرد.
گاهی نیز بندگان را به سوی مقرّبین درگاهش که اهل‌بیت«سلام‌الله‌علیهم» هستند، سوق می‌دهد تا با توسّل به ایشان و بهره‌مندی از شفاعت آن بزرگواران، به توبه مقبول دست یابند و از این رهگذر، به پیروی از سیره عملی اهل‌بیت«سلام‌الله‌علیهم» تشویق گردند.
امّا آنچه شایسته توجه جدّی است و پیش از این نیز به‌طور مکرّر بدان تأکید کرده‌ایم، این است که جذبِ توفیقِ توبه، یا بهره‌مندی از برکات توسّل و شفاعت و یا استفاده از سایر اسباب آمرزش، نیاز به لیاقت و شایستگی دارد. هر بنده‌ای با هر میزان گناهی که دارد، شایسته آمرزش الهی نیست و همه اسباب آمرزش، بهانه دست‌یابی به لیاقت می‌باشد.
به عبارت رساتر، انسان باید یک حدّاقل تلاشی کرده باشد و به نحوی شایستگی خود را به اثبات رسانیده باشد تا لیاقت آمرزش را بیابد. اگر چنین باشد، می‌توان گفت: سعی بنده و فعلی که انجام داده است، سبب جذب رحمت الهی و برخورداری از نعمت مغفرت و آمرزش برای او شده است. در حقیقت بنده‌ای که آمرزیده می‌شود، با تلاش خود، سلسله علل و اسباب آمرزش را طی کرده است؛ وگرنه خداوند متعال اهل تبعیض و بی عدالتی نیست که بنابر دلخواه خود، گروهی از بندگان را به بهانه‌ای ببخشد و گروهی دیگر را به عذاب جهنّم گرفتار نماید. ولی حقیقتاً به آمرزش بندگان تمایل دارد و از این جهت برای دست‌یابی آنان به لیاقت آمرزش، زمینه‌سازی می‌کند.
آیاتی از قرآن کریم نیز که برای هدایت یا گمراهی بندگان یا مواردی از این قبیل، از عبارت «شَاء/ یَشَاء ـ خدا خواست/ خدا می‌خواهد»، استفاده کرده است، به همین صورت معنا می‌شود. یعنی آن بندگان به نحوی زمینه‌سازی کرده‌اند که خداوند برای آنان چنین می‌خواهد.
برخی از عوامل آمرزش
از بین عوامل و اسباب آمرزش الهی که در تعالیم دینی مطرح شده است، سه عامل به صورت ویژه مطرح گردیده و چشم‌گیر می‌باشد. در ادامه به شرح مختصری از آن سه عامل پرداخته می‌شود.
1. اجتناب از گناه
بر اساس آیه‌ای از قرآن شریف، اجتناب از کبائر، سیّئات را می‌پوشاند:
«إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلاً كَریما»[1]
اگر از گناهان بزرگى كه از آنها نهى مىشوید دورى گزینید، ما گناهان كوچک شما را از شما مىزداییم و شما را به جایگاهى گرامى درمىآوریم.
اجتناب از گناه و معصیت، به معنای دوری گزیدن از فعل حرام است و تفاوت آشکاری با گناه نکردن دارد. در حقیقت، اجتناب از گناه، هنگامی رخ می‌دهد که زمینه گناه برای انسان فراهم باشد و مانعی در کار نباشد، امّا برای رضای خداوند متعال و به امر حق‌تعالی، از گناه دوری کند و به اصطلاح «اجتناب» ورزد.
در واقع می‌توان گفت: گناهانی که به نسبت، کوچک‌تر از فواحش یا کبائرند و یا گناهانی که آدمی قبلاً مرتکب شده است و اکنون فراموش کرده و یا متوجّه انجام آن گناهان نشده است، با اجتناب از گناهان بزرگ، پوشانده و بخشیده می‌شود.
چنانکه در آیه دیگری می‌فرماید:
«الَّذینَ یَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الْإِثْمِ وَ الْفَواحِشَ إِلاَّ اللَّمَمَ إِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ»[2]
آنان که از گناهان بزرگ و اعمال زشت، دوری می‌گزینند، مگر گناهان خرد و اندک یا گناهی که اتّفاقاً رخ می‌دهد، همانا پروردگار تو فراخ آمرزش است.
2. اعمال نیک(حسنات)
قرآن کریم به صراحت می‌فرماید که اعمال نیک، گناهان را محو و نابود می‌نماید:
«إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»[3]
به یقین خوبی‌ها، بدی‌ها را از میان مىبرد.
اعمال نیک و اعمال بد انسان، به انحاء مختلف در یکدیگر اثر می‌گذارند؛ یعنی همان‌طور که حسنات، سیّئات را محو و نابود می‌کنند، برخی از اعمال ناشایست و گناهان نیز، حسنات آدمی را حبط می‌کنند و اثر آن را از بین می‌برند:
«إِنَّ الَّذینَ یَكْفُرُونَ بِآیاتِ اللَّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَ یَقْتُلُونَ الَّذینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلیمٍ، أُولئِكَ الَّذینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرینَ» [4]
كسانى كه به آیات خدا كفر مىورزند، و پیامبران را به‌ناحق مىكشند، و دادگستران را به قتل مىرسانند، آنان را از عذابى دردناك خبر ده. آنان كسانىاند كه در دنیا و آخرت، اعمالشان تباه و باطل شده و براى آنان هیچ یاورى نیست.
اثر پذیری و تأثیر و تأثّر متقابل اعمال در یکدیگر، گاهی موجب می‌شود که گناهان آدمی محو گردد و باعث آمرزش او شود. مهم‌ترین حسنه‌ای که قرآن شریف نیز بدان اشاره مستقیم دارد، نماز است. به این صورت که ابتدا، امر به اقامه نماز می‌فرماید و زمان آن را نیز مشخّص می‌کند، سپس می‌فرماید که حسنات، سیّئات را نابود می‌سازد:
«وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ ذلِكَ ذِكْری لِلذَّاكِرینَ» [5]
و در دو طرف روز و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار، زیرا خوبی‌ها(كه نماز در رأس آن‌هاست) بدی‌ها را از میان مىبرد. این تذكّری است برای یادكنندگان.
نماز، برکات و اثرات فراوانی در زندگی و در سلوک معنوی انسان دارد و از جمله، موجب نابودی و حبط گناهان می‌شود.
حضرت سلمان«علیه‌سلام» نقل می‌کند که با پیامبر اکرم«صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم» زیر درختی بودیم. آن حضرت، شاخه خشکی از درخت کَنده و تکان دادند تا برگ‌هایش ریخت. سپس فرمودند: هنگامی که مسلمان وضوی خود را به خوبی گرفت و نمازهای پنج‌گانه را به جای آورد، گناهانش می‌ریزد، چنانکه این برگ‌ها بر روی زمین ریخت.[6]
3. عقوبت در دنیا
عامل سوّمی که موجب آمرزش انسان می‌شود، عقوبت و گرفتاری دنیوی است. خداوند متعال در خصوص برخی از بندگان، اراده می‌فرماید که گناهان آنان در همین دنیا محو شود و از این رو با ایجاد گرفتاری یا عقوبت دنیوی، آنان را در همین دنیا به کیفر اعمالشان می‌رساند تا در آخرت، سختی و عذابی نداشته باشد.
این لطف خداوند تعالی معمولاً شامل کسانی می‌شود که افراد صالحی بوده‌اند، امّا گناهانی نیز از آنان سرزده است.
در بسیاری از موارد، بلایا و گرفتاری‌های دنیوی از قبیل بیماری، اشتغال به اموری که رنج بدنی به همراه دارد، فقر، غم، اندوه، ترس، هراس و ابتلا به مرگ سخت، کفّاره گناهان آدمی به شمار می‌آید و اثر معاصی او را از بین می‌برد و باعث می‌شود انسان، پاک و پاکیزه وارد عالم قبر و برزخ شود.
چنانکه در برخی از موارد نیز خداوند متعال، راحتی دنیا و فراخی رزق را نصیب و روزی بعضی از افراد می‌کند، تا بدین‌وسیله اندک اعمال نیکی که داشته‌اند، جبران شود و در قیامت صرفاً دچار عذاب الهی گردند.
در قرآن کریم، آیات متعدّدی در این خصوص آمده است؛ از جمله:
«أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ أُوتُوا نَصیباً مِنَ الْكِتابِ یَشْتَرُونَ الضَّلالَةَ وَ یُریدُونَ أَنْ تَضِلُّوا السَّبیلَ»[7]
آیا به كسانى كه بهرهاى از كتاب یافتهاند ننگریستى؟ گمراهى را مىخرند و مىخواهند شما [نیز] گمراه شوید.
در حدیث قدسی نیز از خداوند تعالی، چنین وارد شده است:
«به عزّت و جلالم سوگند، من بندهاى را كه بخواهم بیامرزم، از دنیا بیرون نبرم تا این‌كه گناهان او را به وسیله بیمارى در تنش، یا به تنگى در روزیش، یا با ترس و هراس در امور دنیوی، پاک کنم. و اگر باز هم چیزى بماند، مرگ را بر او سخت كنم. و به‌عزّت و جلالم سوگند، بندهاى را كه بخواهم عذاب كنم، از دنیا بیرون نبرم تا عوض هر كار نیكى انجام داده را به او بدهم؛ یا به فراخى در روزیش، و یا به سلامت در تنش، و یا به آسودگى خاطر در امور دنیوی، و اگر باز هم چیزى باقى ماند، مرگ را بر او آسان كنم.» [8]
البته باید دانست که این امور، کلّیّت و عمومیّت ندارد و نمی‌توان گفت: هرکس گرفتار است، انسان شایسته‌ای است و گرفتاری او مقدّمه ورود به بهشت است و هرکس از نعم دنیوی برخوردار است، حتماً به جهنّم خواهد رفت؛ از این رو کسی حق ندارد با سطحی‌نگری، به قضاوت‌های عجولانه و بی مبنا و خلاف اخلاق نسبت به دیگران بپردازد.
همچنین نکته‌ای که باید بدان توجه شود، این است که برخی از اوقات، گرفتاری‌های دنیوی برای ارتقای درجه و مقام انسان است. اهل‌بیت«سلام‌الله‌علیهم» بیشترین و بزرگ‌ترین مصائب را تحمّل نمودند و در دنیا گرفتاری‌های بسیاری داشتند، امّا مصائب آنان به جهت زدوده شدن گناه و معصیت و حتّی لغزش نیست، بلکه به جهت ارتقای درجه و مقام آنان نزد پروردگار متعال می‌باشد. البته در این خصوص دلائل دیگری نیز نظیر دلائل توبه اخصّ‌الخواص می‌توان تصوّر و مطرح کرد که در این کتاب، مجال پرداختن به آن نیست.
پی‌نوشت‌ها:
1. نساء / 31
2. نجم / 32
3.هود / 114
4. آل‌عمران / 22-21
5. هود / 114
6. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 5، ص 307
7. نساء / 44
8. الکافی، ج 2، ص444
فرآوری: محمدی
بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان
منبع: پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مظاهری
مرتبط:
بهترین فرصت آمرزش را از دست ندهیم!
