عصای معجزه گر انسان!
یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌هایی که خداوند به انسان ارزانی داشته است، نعمت زبان و توانایی تکلم است. تا آنجا که خداوند خود در آیه چهارم سوره «الرحمن» تعلیم نطق و بیان به انسان را به عنوان یک نعمت مهم، پس از مقام آفرینش وی به او یادآوری می‌کند.
جالب‌تر از آن اینکه معجزه پیامبر اسلام ـ قرآن ـ که خود با عظمت‌ترین معجزه‌هاست، خود از سنخ کلام است.
تأثیر کلام شیوا و فصیح تا بدانجاست که بر طبق نص صریح قرآن از جمله اولین دعاهای حضرت موسی (علیه السلام) پس از مبعوث شدن به رسالت، همین امر بوده است؛ آنجا که می‌فرماید: «گره از زبانم بگشا تا سخنانم را دریابند».
باری کلام انسان عصای معجزه‌گر اوست که می‌تواند سرشار از سحر و اقتدار باشد و برای مسلمانان جای بسی افتخار است که در آموزه‌های دینی ما توصیه‌های بس گرانقدر و ارزشمندی در این زمینه وجود دارد.
آداب سخن گفتن با یکدیگر از منظر قرآن
آیات مکرر و متعددی درباره سخن گفتن انسان‌ها با یکدیگر در قرآن آمده است. برخی از این آیه‌های هدایتگر که بسیار قابل تأمل و تعمق‌اند عبارتند از:
«طاعَةٌ وَ قَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ»؛ « [ولى] فرمانپذیرى و سخنى شایسته برایشان بهتر است». (محمد/21)
«... وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ...»؛ «...و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید ...». (بقره/83)
«وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطانَ كانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً»؛ «و به بندگانم بگو: آنچه را كه بهتر است بگویند، كه شیطان میانشان را به هم مىزند، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشكار است.»(اسراء/53)
«... وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ ...»؛ «... و از گفتار باطل اجتناب ورزید ...»(حج/30)
«أُولئِكَ الَّذینَ یَعْلَمُ اللَّهُ ما فی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فی أَنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلیغاً»؛ «اینان همان كسانند كه خدا مىداند چه در دل دارند. پس، از آنان روى برتاب، و [لى] پندشان ده، و با آن ها سخنى رسا كه در دلشان [مۆثّر] افتد، بگوى.»(نساء/63)
جالب آنکه خداوند در آیه 108 سوره انعام دستوری فراتر از این داده و از مۆمنان خواسته حتی به دشمنان هم دشنام ندهند؛ آنجا که می‌فرماید: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَیَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَیُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا یَعْمَلُونَ»؛ «و آنهایى را كه جز خدا مىخوانند دشنام مدهید كه آنان از روى دشمنى [و] به نادانى، خدا را دشنام خواهند داد. این گونه براى هر امتى كردارشان را آراستیم. آنگاه بازگشت آنان به سوى پروردگارشان خواهد بود، و ایشان را از آنچه انجام مىدادند آگاه خواهد ساخت».
در آیه 63 سوره فرقان، در توصیف ویژگی‌های مۆمنین می‌فرماید: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاما»؛ «و بندگان خداى رحمن كسانى می‌باشند كه به آرامى در زمین راه می‌روند و وقتى جهّال به آن‌ها خطاب نمودند با سلامت (و خوشرویى) به آنان جواب می‌دهند».
همچنین در قرآن مجید آیاتی نیز وجود دارند که در آن‌ها خداوند بلندمرتبه، آداب سخن گفتن با خود و درباره خود را به انسان یادآوری می‌کند که از آن جمله‌اند:
«ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ»؛ «پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید كه او از حد گذرندگان را دوست نمىدارد.»
«وَ مَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَى اللَّهِ ...»؛ «و كیست خوش‌گفتارتر از آن كس كه به سوى خدا دعوت نماید؟ ...»
و جالب است بدانیم که خداوند در کنار توصیه‌های ارزشمند خود به انسان در خصوص آداب سخن، ملاک و معیاری را نیز در باب سخن شنیدن معرفی می‌کند.
آنجا که در آیات 17 و 18 سوره زمر می‌فرماید: «وَ الَّذینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ*الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ»؛ «و [لى] آنان كه خود را از طاغوت به دور مىدارند تا مبادا او را بپرستند و به سوى خدا بازگشتهاند آنان را مژده باد، پس بشارت ده به آن بندگان من كه:*به سخن گوش فرامىدهند و بهترین آن را پیروى مىكنند اینانند كه خدایشان راه نموده و اینانند همان خردمندان».
و بدین ترتیب، کلام خداوند یکی از لوازم خردمندی را سعه صدر در شنیدن اقوال و گفته‌های مختلف، ارزیابی آن‌ها و عمل کردن به بهترین آن‌ها معرفی می‌کند. در آیه 44 سوره طه خداوند خطاب به موسی و هارون (علیهماالسلام) می‌فرماید: «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَكَّرُ أَوْ یَخْشى»؛ «و با او سخنى نرم گویید، شاید كه پند پذیرد یا بترسد.»
نتیجه
همان‌گونه که گفته شد، سخن گفتن یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌هایی است که در اختیار انسان قرار گرفته است و در کلام خداوند توصیه‌های متعددی در خصوص چگونگی بهره‌گیری صحیح و خداپسندانه از این موهبت الهی آمده است.
امید است که ما مسلمانان با تأسی جستن از رهنمود‌های آسمانی، کوشش و ممارست در عامل بودن به آن‌ها و آموزش صحیح آن‌ها به فرزندانمان بتوانیم آنچنان که شایسته و بایسته و زیبنده یک مسلمان و یک انسان صالح است سخن گفته، با کلام شیوا و خردمندانه، عالمانه و حکیمانه خود، رضایت الهی را در این زمینه کسب کرده و اقتدار و عظمت مسلمین را بیش از پیش در منظر جهانیان به تصویر بکشیم.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش قرآن تبیان
منبع: مقاله آداب سخن گفتن از منظر قرآن کریم، فریبا مۆیدنیا، مکتب اسلام، سال 50، شماره 10.
