خصوصیات معماری دوره ی قاجار
معماری ایران ازاواخر دورهی قاجار و شروع دورهی پهلوی دچار هرج و مرج و آشفتگی شد. دراین دوره شاهد ساخت همزمان ساختمانهایی هستیم که هرکدام بیانگر یکی از مکاتب فکری دورههایی مشخص هستند مثلاً کاخ مرمر به تقلید از معماری سنتی و عمارت شهربانی کل کشور به تقلید از تختجمشید و پستخانه به شمال و جنوب میدان امام (سپه) به تقلید ازمعماری نئوکلاسیک ساخته شدند.
دراین دوره تلاش میشد که پیوندی بین سه طیف فکری بهوجودآید: ساختمانهای وزارت امورخارجه، ادارهی پست، صندوق پساندازبانک ملی را درواقع میتوان بهعنوان نمونهی اینگونه ساختمانهای التقاطی نام برد. این گرایشهای متفاوت و بعضاً متضاد درمعماری این دوره ناشی از اختلاف در گرایشهای سیاسی و ایدئولوژیک این عصر از تاریخ ایران است که ریشه درجریانهای عقیدتی- سیاسی اواخر دورهی قاجار و اوایل دوران پهلوی دارد.
بطور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد :
1-دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه : در این دوره نگاه حاکم بر معماری همچنان نگاهی درونزا و بر مبنای سبک اصفهان و به کمال رساندن آن می باشد که نمونه هایی همچون حرم حضرت معصومه در قم و مسجد سلطانی نمونه هایی از آن می باشند.
2-دوره ی دوم: از آغاز سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان حکومت سلسله قاجار : در این دوره بر اثر مسافرت های ناصرالدین شاه و اخلاف او و همچنین اعزام عده ای از محصلین ایرانی به اروپا و تحت تاثیر قرار گرفتن هیات حاکمه و نخبگان جامعه، سبکی در معماری آغاز می گردد که التقاطی از معماری بومی و معماری غربی می باشد.
هنر معماری این زمان با مقایسه با دورهی صفویه[بخصوص در مورد ساختمان و توده] بسیار ضعیف شمرده میشود. تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچبری، آیینهکاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روشبینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد.
اما معماری قاجار اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشیده و نوآوری هایی از نظر فضا به وجود آورد. لیکن، به نظر می رسد، قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشته است.
جایگاه و مرتبه معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ایران (قبل از دوره جدید) می تواند محل بحث و تأمل باشد. اگر آثار معماری را از زاویه فضایی ارزیابی کنیم و به خلاقیت های فضایی در معماری توجه کنیم معماری دوره قاجار ارزش پیدا می کند و در جایگاه برتر و تکامل یافته تری نسبت به معماری های دوره های قبل از خود چون زندیه و صفویه قرار می گیرد، چرا که در معماری این دوره خلاقیت هایی فضایی افزایش می یابد.تنوع فضاها بیشتر می شود و فضاهای نوینی خلق می شوند. فضاها به گشایش و سبکی بیشتری می رسند و الگوهای قدیمی معماری ایران در جهت گسترش فضا تکامل می یابند.
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد
اما وقتی به معماری از زوایای دیگری مانند اندازه ها، تناسبات، شکل ها و تزئینات نگاه کنیم، معماری دوره قاجار وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته خود و به خصوص دوره صفوی نشان می دهد.
ویژگی های باغ قاجار
باغسازی ایران در این دوره همچون معماری و سایر رشته های هنری به شدت تحت تاثیر باغسازی اروپا قرار دارد. معماران فرم ها و عناصر معماری و ساختار فضایی باغ های اروپایی را اقتباس تا حدی ایرانیزه و سپس اجرا نموده اند. علی رغم وجود عناصر فراوان بیگانه اما همچنان فضای باغ ایرانی حاکم بر باغسازی این دوره است.
ویژگی های باغ قاجار
ساختار فضایی
احداث در زمینهای شیبدار
تراس بندی با پله
محصور شدن بادیوارها
ایجاد ورودی طاقدار
) ایجاد محورطولی(رابطه سردر و بنای اصلی
جریان آب در محوراصلی (وسط یا دو طرف محور)
تقسیم ساختارباغ به اندرونی وبیرونی
بیرونی: یک محوراصلی یادومحورعمود با بنای اصلی یا حوض در محل تقاطع
اندرونی: وجود بناها با حیاط- باغ های رابط در میان آن
دید و منظر
احداث باغ در دامنه کوهپایه ها و مکان های دارای دید به محیط اطراف
نگرش جدیدتسلط انسان بر طبیعت
جایگزینی منظر محصور(موضعی، درونگرا) با منظر دوردست عمومی، برونگرا
ارتباط بصری با عناصر شاخص شهر
ارتباط بصری بامناظرکشاورزی محیط
اهمیت ارتباط بصری با دورنماها و عناصر پیرامون باغ نظرگاه های محیط
ارتباط بصری بامناظر طبیعی محیط: کوه، جنگل
نحوه کاشت
کاشت بوته های گل در پای درختان
کاشت گل به صورت گلدانی و چیدن گلدان ها در اطراف حوض، روی پله و به صورت تائتر گل
امکان جابجایی گلدان ها(ایجاد فضاها ی متغیر و متنوع در باغ) و امکان انتقال به گلخانه
کاشت گل به صورت طبیعی نه درحاشیه ها و بخش های جداگانه
استفاده از یک نوع گیاه خاص در هر مسیر
وادار کردن درختان به رشد طولی( هرس شاخه های پایین) جهت ایجاد جریان باد و نیز چتر یکدست و سایه دار در سطح بالا
درختان تزئینی در حاشیه گذر ها به صورت خطی در فواصل نزدیک
کاشت درختان میوه به شکل در هم در داخل کرت ها یا حیاط های اندرونی
کاشت درختچه های رونده در کنار داربست
کاشت ترکیبی نارون و چنار در جوار هم در طول مسیر
آب تنها در زمان حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری همچنین صنایع ظریف مانند گچبری، آیینهکاری و کاشیکاری رونق یافت. ارتباط بیشتر ایران با غرب، معماران ایرانی را بر آن داشت تا عوامل مشخص معماری ایران را با روشبینی و توجه خاصی با عوامل معماری غرب درآمیزند و آثاری به وجود آورند که از نظر هنری دل پسند باشد
= استفاده از خنکی، انعکاس، صوت آب
استفاده از آب به صورت های استخر، حوض، حوضچه، جویبار، آبشار( پلکانی، سطح شیبدار)، فواره
تمایل به گردش و نمایش آب در کل باغ
انتخاب سرچشمه در محل مناسب شیب و نظام آبیاری
استفاده از نهر در باغ به عنوان محور
نهر اصلی: انتقال آب از مخزن به سطوح مختلف باغ با کف و بدنه از سنگ یا کاشی فیروزه ای
نهر فرعی: آبرسانی به باغچه ها و کرت ها، کنده شده در دل خاک با کف و بدنه از آجر یا سنگ
معماری مذهبی
درمعماری مذهبی قاجاریه مانند مسجد، مدارس دینی، تکیه و حسینیهها شیوهی معماری همان است که درادوارپیش بودهاست. مسجدشاه تهران، قزوین، سمنان، مسجد سید درزنجان و مدرسهی سلطانی درکاشان گواه این ادعاست (رنگ زرد درکاشیکاری، طرح گلپونه) درجدارهها و نماها. علاوهبر معماری مذهبی که پیروی از صفویه بودهاست معماری کاخسازی و ساختمان مسکونی آمیزهای ازعوامل معماری ایرانی و اروپایی را درهمآمیخته است. ازدورهی قاجار تیمچههای وسیع با پوشش ضربی مانند تیمچهی حاجبالدوله صدراعظم – امین اقدس- علاءالدوله درتهران موجود است. اما مشهورترین و زیباترین آنها تیمچهی امینالدوله درکاشان است. در زمان شاهعباس اول در محل کاخ گلستان فعلی عمارتی چهارباغ و چنار احداث شده بود. در زمان ناصرالدینشاه 1268 قسمت شرق باغ توسعه یافت و کاخهای دیگری دراطراف آن که باغ گلستان نامیده شدهاست. مجموعهی کاخها شامل تالار موزه، سرسرای ورودی، تالار آئینه و تالار برلیان، تالار عاج، تالار تاجگذاری، تخت زرین جواهرنشان بهنام تختطاووس، عمارت شمسالعماره درسال 1284 به سرپرستی معیرالملک در ضلع شرقی باغ گلستان با سردر و نقش خورشید احداث شد. کلاهفرنگی بهدستور فتحعلی شاه قاجار درسال 1231 ساخته شد. مسجدشاه یا مسجد سلطانی از بناهای دورهی فتحعلیشاه است که 1240 بهپایان رسید. درزمان ناصرالدینشاه دومناره و سردرمسجدشاه ساخته شد.
مسجد سپهسالارتهران: مجموعهی باشکوهی که شامل جلوخان، سردر، دهلیز، ساختمان دوطبقه، حجرهها، چهارایوان، مقصوره و گنبد عظیم و شبستان (چهلستون) گلدستهها، منارهی کاشیکاری و مخزن کتاب است. ازمشخصات ممتاز تزئینات این بنا گذشته از طاق معلق، گچبریها، کاشیکاریهای مصور خشتی و ستونهای یکپارچه و سنگهای ازاره بنا از لحاظ حجاری قابلتوجه است.
فرآوری : طاهره رشیدی بخش تاریخ ایران و جهان تبیان
منابع : 1- آیینه کاری / 2- اوشیدر / 3- اسلامی