حکم خرید و فروش چک و سفته
نظر اکثر مراجع تقلید این است که، اگر چک و سفته حقیقی بوده (صوری نباشد) و فروشنده، مبلغ چک یا سفته را از صادر کننده آن، طلبکار باشد، فروش آن (به بدهکار یا شخصی دیگر) به قیمت کمتر و به صورت نقد، اشکال ندارد. برخی از فقها نیز فروش چک و سفته را توسط شخص طلبکار به بدهکار، جایز شمرده ولی فروش آن به شخص ثالث به قیمت کمتر را صحیح نمی‌دانند.
از احکام اقتصادی چند پرسش و پاسخ را انتخاب کردیم که در این مقاله تقدیم می کنیم:
سوال: خرید و فروش چک و سفته، چه حکمی دارد؟
نظر اکثر مراجع تقلید در این باره آن است که، اگر چک و سفته حقیقی بوده (صوری نباشد) و فروشنده، مبلغ چک یا سفته را از صادر کننده آن، طلبکار باشد، فروش آن (به بدهکار یا شخصی دیگر) به قیمت کمتر و به صورت نقد، اشکال ندارد. (آیات عظام تبریزى، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى؛ تبریزى، جواد، استفتاءات جدید، ج1، ص 230، س 1102؛ فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، ج 1، ص 256، س 1032؛ آیة‌الله بهجت: (اگر فروشنده چک، مبلغ آن را از صادر کننده چک، طلبکار باشد فروش آن به مبلغ کمتر، در صورتى جایز است که در مابهالتفاوت، معامله شرعى انجام گیرد و در ضمن آن، شرط قرض (به مبلغ فروش چک) شود)؛ بهجت، محمد تقى، توضیح المسائل، ضمائم، ص 4، م29)
برخی از فقها نیز فروش چک و سفته را توسط شخص طلبکار به بدهکار، جایز شمرده ولی فروش آن به شخص ثالث به قیمت کمتر را صحیح نمی‌دانند. (آیات عظام امام خمینی ره و خامنه‌ای دام ظله؛ آیت الله وحید خراسانی: (بنابر احتیاط واجب، جایز نیست)؛ وحید خراسانى، حسین، توضیح المسائل، ص 600، م 2869؛ امام، خمینى، سید روح اللّٰه موسوى، توضیح المسائل (امام خمینى)، ص 637، س 72)
پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سۆال، چنین است:
حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
فروش چک و سفته به شخص ثالث به مبلغ کمتر جایز نیست، ولی فروش آن به بدهکار اشکال ندارد.
حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
در صورتی‌که چک مربوط به معامله‌ای باشد، و سند بدهکاری محسوب شود (و چک دوستانه نباشد) خرید و فروش آن به کمتر یا بیشتر از مبلغ مندرج در آن مانعی ندارد.
همچنین سفته حقیقی را اگر کسی با دیگری به مبلغی کمتر معامله کند مثل این که سفته هزار تومانی را که سه ماه مدت دارد به نهصد تومان پول نقد معامله نماید و در حقیقت یک هزار تومان اسکناسی را که در ذمه بدهکار، طلب دارد، به نهصد تومان پول نقد می‌فروشد، این گونه معامله سفته اشکال ندارد (و آن را تنزیل سفته گویند) ولی معامله روی سفته دوستانه خالی از اشکال نیست، چون بدهی واقعی در آنجا وجود ندارد و راه‌هایی که برای حل مشکل آن ذکر شده هیچ کدام خالی از اشکال نمی‌باشد.
حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
چک دیگران اشکال ندارد.
حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):
خرید کردن چک چنانچه صوری نباشد اشکال ندارد.
حضرت آیة الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
فروش چک و سفته صحیح نیست. بلی، طلبکار می‌تواند ذمه مدیون را به کمتر از مبلغ دین به دیگری نقداً بفروشد.
(توجه: استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئیست انجام گرفته است)
سوال: سفته به چند قسم تقسیم می‌شود؟ لطفاً توضیح دهید.
سفته دو قسم است: 1) سفته حقیقی كه شخص بدهكار در مقابل بدهی خود، سفته بدهد. 2) سفته دوستانه كه شخص به دیگری می‌دهد بدون آنكه در مقابلش بدهكاری داشته باشد. (توضیح المسائل امام خمینی(ره)،ملحقات، م2838 )
سوال: آیا سفته پول است؟ و آیا می‌شود معامله بر خود سفته واقع شود؟
خیر ـ سفته پول نیست و معامله به خود آن واقع نمی‌شود بلكه پول، اسكناس است و معامله بر اسكناس واقع می‌شود و سفته، برات و قبض است، و چك‌های تضمینی كه در ایران متداول است مثل اسكناس پول است و خرید و فروش نقدی و بدون مدت آن به زیاد و كم مانعی ندارد. (توضیح المسائل امام خمینی(ره)، ملحقات، م2840 )
سوال: اگر كسی سفته حقیقی را از بدهكار بگیرد و با مبلغی كمتر با دیگری معامله كند، این معامله چه حكمی دارد؟
اینگونه معاملات حرام و باطل است. (توضیح المسائل امام خمینی(ره)، ملحقات، م2841 )
سوال: شخصی برای تهیه پول از زید به امضای او سفته می‌گیرد به مبلغ یكصد هزار تومان كه دو ماه دیگر وصول شود دادن این سفته‌ها عرفاً دلالت دارد بر اینكه صاحب سفته به این شخص این مبلغ را مدیون است. این شخص سفته‌های زید را خود نیز امضا می‌كند و به صراف می‌فروشد به نود هزار تومان نقد و وجه آن را دریافت می‌كند.
اینك دو سئوال مطرح است: 1) اگر این سفته‌ها صوری باشد یعنی زید واقعاً به شخص دینی نداشته و فقط به منظور تهیه پول از صراف این سفته را داده این معامله چه صورت دارد و آیا حقیقت آن یك قرض ربوی است یا فروش اوراق بهادار؟ 2) بر فرض اینكه زید صاحب سفته واقعاً مدیون به شخص بوده و سفته‌ها را در برابر دین خود داده باشد آیا شخص می‌تواند صد هزار تومان مافی الذمه زید را به صراف به نود هزار تومان نقد بفروشد و سفته‌ها را به عنوان سند معامله به صراف تسلیم كند یا این معامله شرعی نیست و حقیقت آن یك قرض ربوی است و معامله اوراق بهادار به این صورت باطل است؟
در هر دو صورت معامله محكوم به حكم ربا است. (استفتائات امام خمینی(ره)، ج2، ص176 ، س226)
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش احکام اسلامی تبیان
منابع:
سایت اسلام کوئیست
سایت اندیشه قم
استفتائات امام خمینی(ره)، ج2
