امروز، روز اختصاصی توبه و انابه

روز عرفه را از این رو عرفه نامیدند که روز اعتراف به گناه است چرا که از حضرت امام جعفر صادق صلوات اللَّه علیه پرسیدند كه چرا عرفات را عرفات نامیدند؟ حضرت فرمودند: جبرئیل علیه السلام حضرت ابراهیم را در روز عرفه به جانب عرفات برد پس چون زوال آفتاب شد جبرئیل گفت یا ابراهیم اعتراف كن به گناه خود و بشناس محل عبادت خود را پس از این جهت آنجا را عرفات نامیدند كه معرفت مناسك در اینجا شد. (لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه / ج‏7 / 38 )

اعتراف به گناه کافی است؟

حضرت جبرئیل علیه السلام حضرت ابراهیم سلام الله علیه را به اعتراف به گناه دعوت نمود اما این امر گام نخست از خواسته حضرت جبرئیل می تواند باشد چرا که صرف اعتراف به گناه نمی تواند سودی داشته باشد و به دنبال آن نیاز به اعمال دیگری است.  بله اعتراف به گناه می بایست توبه از گناه را نیز به دنبال داشته باشد و توبه خود مراتبی دارد که توجه و اهتمام بدان شرط قبولی آن است.

حقیقت توبه در گرو سه چیز

حقیقت توبه به سه چیز متحقق می گردد:

1)‌ اول به قوت ایمان و نور یقین، زیرا هرگاه بنده ای بداند گناهی که از او صادر شده حجابی است میان او و آنچه خدا وعده فرموده البته آتش پشیمانی بر دل او افروخته می شود و اگر ایمان او سست و اعتقاد او نادرست باشد این حالت برای او حاصل نمی گردد.

2) پشیمانی و ندامت از کرده خود، به این معنی که دل به یاد آنچه از او صادر شده است متألم و محزون شود و آرزو کند که ای کاش آن عمل از او صادر نشده بود .

ابى بصیر گوید: از امام صادق علیه السّلام شنیدم كه فرمود: خداى گرامى و بزرگ بر پیامبرش داود علیه السّلام وحى نمود: اى داود! به راستى، چون بنده مۆمن من گناهى مرتكب شود، سپس بازگردد و از آن گناه توبه كند و هنگام یادآورى‏اش از من شرم دارد، او را ببخشایم و آن گناه را از یاد فرشتگان محافظ او ببرم و به حسنه تبدیل كنم و از این كار پروایى ندارم و من مهرآورترین مهرآوران هستم.(ثواب الأعمال/ترجمه حسن زاده/ 299 ) فرد باید همه گناهان گذشته خویش را در پیشگاه حضرت حق به یاد آورد و در حالی که شرمنده است و از طرفی هم می ترسد، به پروردگار خود پناه بیاورد و چشم امید به رحمت او داشته باشد .

3) ترک آنچه مرتکب آن است از معصیت در حال و عزم بر ترک آن در آینده و  قصد تلافی تقصیر که از او صادر شده است و این نتیجه پشیمانی مذکور است. فرد در مقام توبه باید هر فریضه ای را که انجام نداده است و یا به نحو صحیح انجام نداده است قضاء کند و در قضاء و اعاده آن بکوشد. در این مقام نیز باید به بررسی دقیق گذشته خود بپردازد و از اول تا آخر را به نظر بیاورد. علاوه بر این حقوق دیگران را نیز باید مدنظر داشته و هر حقی که از هر کسی و از هر مخلوقی تضییع گردیده است را جبران کند.

توبه زیر سایه معرفت

روز عرفه را روز دعا و مسألت می نماند، روزی که باید به درگاه خداوند رجوع کرد و بخشش گناهان را از او خواستار شد و این امر بدون معرفت چگونه ممکن است؟! اندیشه در آنچه از خدای خود می خواهیم حرف اول را می زند. در صحرای عرفات از خدای خود بابت گناهان گذشته پوزش  طلبیده و گذشت و بخشش آنها را خواستاریم ؛هیچ یک از اینها محقق نمی شود مگر با اندیشه و به جای آوردن آداب صحیح خویش. در این باره در مورد توبه باید بگوییم شناخت گناه یکی از ارکان مهم توبه است، امام على«علیه السلام » فرمودند: اى كمیل! هیچ حركتى (و كارى) نیست جز اینكه در آن به شناختى نیازمندى.(الحیاة/ترجمه احمد آرام/ ج‏1/ 62)بابد با خود بیاندیشیم و ببینیم میان ما و انتظار خدا از ما چقدر فاصله است چه اعمالی را مرتکب می شویم که نام گناه بر آن می نهند و نقاط ضعفمان برای رسیدن به مراتب رضای الهی چیست؟ از همین روست که امام على «علیه السلام » فرمودند: آن كس كه به شناخت خود دست یافت، به بزرگترین نیكبختى و كامیابى رسید. ( همان )

برای مثال گاه انسان با ناامیدی و افسردگی دست و پنجه نرم می کند و غافل از این است که ناامیدی گناه کبیره است چرا که رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: خداوند ناامیدكنندگان را روز قیامت محشور مى‏كند در حالى كه سیاهى چهره آنها بر سفیدى غلبه دارد، مردم هنگامى كه آنها را مشاهده مى‏كنند مى‏گویند اینها مردم را از رحمت خداوند دور مى‏كردند. (ایمان و كفر ( ترجمه الإیمان و الكفر بحار الأنوار) / ج‏2/  501 )

در این حال این فرد چگونه می تواند توبه ایی حقیقی داشته باشد چرا که اگر به سایر گناهان خویش نیز واقف باشد از برخی از آن غافل بوده و در این حالت توبه حقیقی صورت نمی گیرد چرا که بعضی از علما گفته اند توبه نیست مگر از همه گناهان پس نمی شود که از بعضی گناهان توبه کند و از بعضی نکند. توبه از بعضی گناهان معنی ندارد مثل اینکه توبه کند مال حرام نخورد اما از گوشت حرام مضایقه نکند. بنابراین دیگر شرط توبه، توبه از تمامی گناهان است.

چه نیکوست فرصت پاک شدن از گناهان را در روز عرفه از دست نداده و هنگامه توبه قدم در مسیر درست آن گذاشته و از مسیر درستش حرکت کنیم نه خود را گول زده و خدای خویش را از خود ناامید سازیم.

مریم پناهنده                   

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منابع:

1)معراج السعادة/ مرحوم نراقی

2)مقالات/ ج2/ استاد محمد شجاعی

3)ایمان و كفر ( ترجمه الإیمان و الكفر بحار الأنوار)  / ج‏2

4)الحیاة / ترجمه احمد آرام / ج‏1

5) ثواب الأعمال / ترجمه حسن زاده

6) لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه /  ج‏7