مرحله به مرحله تا آخرت
در مسیر محشر برای هر یك از واجبات الهی یك ایستگاه گذاشته میشود و انسانها در آن ایستگاهها نگاه داشته میشوند و درباره نحوه عملكرد انسان نسبت به آن كار و فریضه الهی حسابرسی میشود, اگر عمل كرده بود و رحمت الهی شامل او شد به عقبه بعدی منتقل میشود تا به این ترتیب از همه عقبهها عبور كند و اگر خدای نخواسته عمل نكرده بود و رحمت الهی نیز شامل او نشد از همان عقبه پای او میلرزد و وارد جهنم میشود.
زیرا همه این موقفها به عبور از پل صراط بر می گردد، اسم یكی از آنها عقبهی ولایت است كه انسان در آنجا مورد بازجویی قرار میگیرد و دربارهی ولایت امام علی و سایر ائمه ـ علیهم السّلام ـ سئوال میشود.
به نظر مىرسد كه عنوان آخرت ، همه مراحل پس از زندگى دنیا از جمله قبر و برزخ را در بر مىگیرد (1) ؛ گرچه بعضى برزخ را منزلى بین دنیا و آخرت دانستهاند (2). بنابر نظر نخست، منازل و مراحل جهان آخرت با مرگ آغاز مىشود (3) ؛ چنان كه در روایتى، مرگ اولین منزل آخرت و آخرین منزل دنیا دانسته شده است: الموت اول منزل من منازل الاخرة و آخر منزل من منازل الدنیا 4).
پس از مرگ، انسان در عالم قبر جاى مىگیرد - ثم اماته فاقبره (5) ؛ آن گاه به مرگش رسانید و در قبرش نهاد - و تا مبعوث شدن و زنده شدن دوباره، در برزخ - كه میانه دنیا و قیامت است - باقى مىماند: حتى اذا جاء احدهم الموت...*...من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون (6) ؛تا آن گاه كه مرگ یكى از ایشان فرا رسد... و پیشاپیش آنان برزخى است تا روزى كه برانگیخته خواهند شد.
انسان در دوران برزخ، در بهشت یا جهنم برزخى به سر مىبرد، چنان كه درباره توبه كنندگان نیكوكار فرموده است:
جنت عدن...*...لهم رزقهم فیها بكرة و عشیا (7 ؛باغهایى كه... روزىشان صبح و شام در آن جا (آماده) است.
درباره آل فرعون آمده است: النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعة ادخلوا ءال فرعون اشد العذاب (8) ؛ (اینك هر) صبح و شام به آتش عرضه مىشوند و روزى كه رستاخیز برپا شود (فریاد مىرسد كه:) فرعونیان را در سختترین (انواع) عذاب درآورید.
با توجه به این كه در بهشت جاوید صبح و شامى نیست، مىتوان این آیات را مربوط به برزخ دانست (9).
دوره برزخ با نفخ صور به پایان مىرسد: ... و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون * فاذا نفخ فى الصور... (10) ؛ و پیشاپیش آنان برزخى است تا روزى كه برانگیخته خواهند شد. پس آن گاه كه در صور دمیده شود....
این نفخه، به مرگ همه انسانها و همه موجودات آسمانها و زمین منجر مىشود: و نفخ فى الصور فصعق من فى السموت و من فى الارض... (11) ؛ و در صور دمیده مىشود، پس هر كه در آسمانها و زمین است، بى هوش در مىافتد. و به جز خداوند همه كس فانى مىشود: كل من علیها فان* و یبقى وجه ربك... (12) ؛ هر چه به (زمین) است فانى شونده است و ذات باشكوه ارجمند پروردگارت باقى خواهد ماند. ... كل شىء هالك الا وجهه...؛ جز ذات او همه چیز نابود مىشوند (13).
در مرحله بعد، صور دوم دمیده مىشود كه با آن انسانها زنده شده، و از قبرها بیرون مىآیند و قیامت آغاز مىشود:
... ثم نفخ فیه اخرى فاذا هم قیام ینظرون ؛ سپس بار دیگر در آن دمیده مىشود و به ناگاه آنان بر پاى ایستاده مىنگرند.
و نفخ فى الصور فاذا هم من الاجداث الى ربهم ینسلون (14) ؛ و در صور دمیده خواهد شد، پس به ناگاه از گورهاى خود شتابان به سوى پروردگار خویش مىآیند.
با آغاز قیامت، انسانها همگى در صحراى محشر گرد مىآیند: ثم انكم یوم القیمه تبعثون (15) ؛ آن گاه در روز رستاخیز برانگیخته خواهید شد.
و حشرنهم فلم نغادر منهم احدا * و عرضوا على ربك صفا لقد جئتمونا كما خلقنكم اول مرة... (16) ؛ و آنان را گرد مىآوریم و هیچ یک را فروگذار نمىكنیم و ایشان به صف بر پروردگار عرضه مىشوند (و به آنها مىفرماید:) به راستى همان گونه كه نخستین بار شما را آفریدیم (باز) به سوى ما آمدید.
یوم یبعثهم الله جمیعاً فینبئهم بما عملوا... (17) ؛ روزى كه خداوند همه آنان را برانگیزد و به آن چه كردهاند، آگاهشان مىگرداند.
پس از احضار مردم در محكمه عدل الهى، كتابها گشوده مىشود - و اذا الصحف نشرت (18) ؛ و آن گاه كه نامهها از هم بگشایند - و هر كس كتابى را كه در آن فرشتگان همه اعمال او را نگاشتهاند خواهد گرفت. كتاب برخى را به دست راستشان مىدهند و كتاب گروهى دیگر را به دست چپ آنان. كسى كه نامه به دست راستش داده مىشود، حسابى آسان خواهد داشت: فاما من أوتى كتبه بیمینه * فسوف یحاسب حساباً یسیرا (19) ؛ و كسى كه نامه عملش به دست چپش داده مىشود، مىگوید: اى كاش! نامهام به من داده نمىشد و حسابم را نمىدانستم:
و اما من اوتى كتبه بشماله فیقول یلیتنى لم أوت كتبیه * و لم ادر ما حسابیه (20).
پس از گرفتن كتابها، رسیدگى به اعمال مردم و داورى میان آنان بر اساس نامه عمل آنها و گواهى شاهدان آغاز مىشود. افزون بر آن، هنگامى كه خداوند سبحان (21) پیامبران (22) فرشتگان (23) - كه در صداقت و صحت گواهى آنان تردیدى نیست - و اعضا و جوارح بدن و زمین شهادت مىدهند، اعمال انسان نیز تجسم مىیابد.
در همین مرحله، كتاب دادرسى اعمال نهاده مىشود: و وضع الكتب فترى المجرمین مشفقین مما فیه و یقولون یویلتنا مال هذا الكتب لا یغادر صغیرة و لا كبیرة الا احصها و وجدوا ما عملوا حاضرا... (24) ؛ و كارنامه (عمل شما در میان) نهاده مىشود، آن گاه بزهكاران را از آن چه در آن است بیمناك مىبینى و مىگویند: اى واى بر ما! این چه نامهاى است كه هیچ (كار) كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته جز این كه همه را به حساب آورده است و آن چه را انجام دادهاند، حاضر یابند.
در آن حال با اقامه میزان الهى - و نضع الموزین القسط لیوم القیمه... (25) ؛ و ترازوهاى داد را روز رستاخیز مىنهیم - مشخص مىشود كه ترازوى اعمال برخى سنگین و بعضى دیگر سبك است:
... فمن ثقلت موزینه فاولئك هم المفلحون * و من خفت موازینه فاولئك الذین خسروا انفسهم بما كانوا بایتنا یظلمون (26) ؛... پس هر كس میزانهاى (عمل) او سنگین باشد، آنان خود رستگاراناند و هر كس میزانهاى (عمل) او سبك باشد، پس آناناند كه به خود زیان زدهاند، زیرا به آیات ما ستم كردهاند.
پس از رسیدگى به اعمال، هر یك از انسانها به وسیله راهنمایى به حركت در مىآید: و جاءت كل نفس معها سائق و شهید (27) ؛ و هر كسى مىآید (در حالى كه) با او سوق دهنده و گواهى دهندهاى است.
و مۆمنان از صراط مستقیم (28) به سوى بهشت سوق داده مىشود:
و سیق الذین اتقوا ربهم الى الجنه زمراً... (29) ؛ و كسانى كه از پروردگارشان پروا داشتهاند، گروه گروه به سوی بهشت سوق داده مىشوند.
كافران از صراط منحرف گشته: ان الذین لا یۆمنون بالاخرة عن الصراط لنكبون (30) و با عبور از صراط جهنم: ... فاهدوهم الى صراط الجحیم (31) و به سوى آن روانه مىشوند:
و سیق الذین كفروا الى جهنم زمراً... (32) ؛ و كسانى كه كافر شدهاند، گروه گروه به سوى جهنم رانده مىشوند.
سرانجام، همان گونه كه در این جهان بیشتر مردم با اهل خیر و سعادت بودند، در آخرت نیز بیشتر انسانها در بهشت برین براى همیشه متنعم خواهند بود (33).
پی نوشتها:
1- التحقیق، ج 1، ص 46.
2 - المیزان، ج 2، ص 122.
3 - مفاتیح الغیب، ج 2، ص 717.
4 - بحارالانوار، ج 6، ص 133.
5- عبس، آیه 21.
6 - مۆمنون، آیه 99 - 100.
7 - مریم، آیه 61 - 62.
8 - غافر، آیه 46.
9 - مجمع البیان، ج 6، ص 805.
10 - مۆمنون، آیه 100 - 101.
11 - زمر، آیه 68.
12 - رحمن، آیه 26 - 27.
13 - قصص، آیه 88.
14 - یس، آیه 51. علم الیقین، ج 2، ص 839 - 843 و كشف المراد، ص 301 - 300.
15 - مۆمنون، آیه 16.
16 - كهف، آیه 47 - 48.
17 - مجادله، آیه 6.
18 - تكویر، آیه 10.
19 - انشقاق، آیه 7 - 8.
20 - حاقه، آیه 25 - 26.
21 - حج، آیه 17.
22 - نساء، آیه 41.
23 - ق، آیه 21.
24 - كهف، آیه 49.
25 - انبیاء، آیه 47.
26- اعراف، آیه 8 - 9.
27 - ق، آیه 21.
28 - حج، آیه 54 و ابن كثیر، ج 3، ص 241.
29 - زمر، آیه 73.
30 - مۆمنون، آیه 74 و مجمع البیان، ج 7، ص 202.
31- صافات، آیه 23.
32 - زمر، آیه 71.
33 - الاشارات و التنبیهات، ص 355 - 356؛ الاسفار، ج 3، ص 79 - 80 و مجموعه آثار (عدل الهى)، ج 4، ص 328.
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش اعتقادات شیعه تبیان
منابع:
آخرت سراى پایدار ـ على خراسانى
سایت مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن
سایت اندیشه قم