مشکلات برای همه است اما....
از آن زمان كه بشر پا به عرصه وجود نهاد، دو عنصر «اختیار» و «تكلیف» با او همراه شدند. او به عالمی آمده كه عالم تزاحمهاست و در این میان، مكلّف شده است كه راه سعادت و تكامل خویش را با اختیار خود برگزیند و آن را طی كند و این راهی است مشحون از سختیها و مسائل خلاف خواست و طبیعت او، او در این میدان، نیازمند نیروی مقاومت و ایستادگی و خود نگهداری در قبال چنین مسائلی است.
این نیروی شگرفِ سعادتساز همان «صبر» است كه در سراسر زندگی بشر و در تمام عرصهها در جهت رسیدن به كمال و سعادت ابدی، یار و مددكار اوست. انسان مۆمن و صابر واقعی از چیزهایی كه بیشتر مردم از آنها میترسند ـ مانند مرگ، فقر و بیماری و گرفتارهای روزگار ـ نمیترسد و چون مصایب روزگار را آزمایش الهی میداند و معتقد است كه باید در برابرشان صبر كند، دارای توانایی زیادی در تحمّل گرفتاریهاست. 1
از اینرو، یكی از راههای مواجهه با آسیبهای روحی و روانی در سختیها و مصیبتهایی كه هر فرد ممكن است در زندگی آنها را تجربه كند، بهرهمندی از روحیه صبر و شكیبایی است؛ چرا كه صبر علاوه بر آثار ارزشمندی كه در زندگی دنیایی انسان دارد، پاداش بیحساب الهی را نیز به دنبال دارد. خداوند در قرآن، با بشارتهای فراوان، انسانها را به صبر دعوت مینماید و به آنان وعده پاداش بیحد و اندازه میدهد. 2
1. برخی از آثار صبر
به طور كلی، مهمترین اثر صبر و بردباری، تأمین سلامت جسم و روح انسان است؛ زیرا صبر انسان را از اقدام عجولانه و نامعقول بازمیدارد و او را به تعقل و تأمّل میكشاند و همین سبب میشود تا از بسیاری اقدامات، كه ضررهای جسمی و روحی جبرانناپذیری دارند، پیشگیری نماید.
صبر، انسان را نیرومند، قابل اعتماد و اتّكا برای خویشتن و دیگران میسازد. صبر برای ایمان به منزله سر است نسب به جسم. همانگونه كه جسم بیسر، بقا و حیاتی نخواهد داشت، ایمان بیصبر نیز باقی نخواهد ماند3. امیرالمۆمنین (علیه‌السلام) صبر و استقامت را از جمله عوامل سلامت نفس میداند و نیز میفرماید: بر شما باد به صبر كردن. همانا صبر نسبت به ایمان، مانند سر نسبت به بدن است. و خیری نیست در بدنی كه سر ندارد؛ 4. همانگونه كه خیری نیست در ایمان بدون صبر. 5
امام علی(علیه‌السلام) عوامل بیماری نفس آدمی را در مكر، نیرنگ، بخل و حرص دانسته است و علامت صابر را در سه چیز میداند: 6 اول آنكه كسل نشود؛ دوم آنكه آزرده خاطر نگردد؛ و سوم آنكه از خداوند - عزّ وجلّ - شكوه نكند؛ زیرا وقتی كسل شود، حق را ضایع میكند، و چون آزرده خاطر گردد شكر را بجا نمیآورد، و چون از پروردگارش شكایت كند در و واقع او را نافرمانی نموده است. 7
2.پیامدهای ناگوار بیصبری
بیصبری پیامدهای ناگواری در روند زندگی فرد برجای میگذارد و آسیبهای جسمی، روحی و روانی برای فرد و چه بسا دیگران در پی خواهد داشت. بیصبری منجر به درماندگی و تشدید تنیدگیزایی یك مصیبت میشود؛ مثلا، در مرگ یك عزیز، سختی و مصیب فقدان، از نظر روانی بزرگتر جلوه میكند. امام علی(علیه‌السلام) میفرماید: «بیتابی هنگام مصیبت، باعث شدت یافتن آن میشود، و پایداری در برابر مصیبت، آن را از بین میبرد.» 8
از آثار صبر و شكیبایی، آن است كه به دنبال صبر، حالت رضایت حاصل میشود و فرد را از نظر روانی، تسلیم و آماده مواجهه با هر حادثه ناگواری میكند، سختی آن را كاهش میدهد، بلكه گاهی سختی آن را به راحتی تبدیل میكند. اولیای الهی در بزرگترین مصیبتها میفرمودند: ما جز نیكی و خوبی از خداوند ندیدیم. 9
حالت رضایت باعث میشود كه فرد مصیبت را در نظام تكوین، نیكو تلقّی كند و این برداشت، اندوه و اضطراب ناشی از مصیبت را كاهش میدهد و فرد را برای ادامه زندگی فعّال و آماده میكند. 10
بنابراین، فرد باید بپذیرد كه در دنیا آسایش و آرامش مطلق و زندگی بدون آسیب و گرفتاری برای هیچكس فراهم نیست و هر فردی بهرهای از این مشكلات و گرفتاریها دارد و اگر با بینش الهی به سختیها و ناملایمات بنگرد، سختیهای دنیا و آسیبهای موجود (اگر بر اثر گناه و معصیت نباشند) زمینه رشد، كمال و زنده شدن جان آدمی را به همراه دارند؛ زیرا سختیها سبب میشوند كه زمینه یاد و نام خدا و توجه و توسّل به اولیای الهی بیشتر فراهم آید؛ هر لحظه آن توجهها و توسّلها غنیمت و موجب ارتباط با كمال مطلق خواهد بود؛ زیرا طبیعت انسان چنین است كه در بلا و گرفتاری بیشتر متوجه نعمتها و متذكر یاد خداوند است و در این صورت، فرد علاوه بر تلاش و كوشش برای رفع مشكل و آسیب، امیدوار به مدد الهی است؛ با مشكل و آسیب به وجود آمده، كنار میآید و قبول مشكل و كنار آمدن با آن، از بسیاری آسیبهای دیگر و از وخامت اوضاع پیشگیری مینماید و در بهبود وضعیت روحی و روانی فرد مۆثر میباشد. درباره ویژگیهای كنار آمدن با مشكلات گفته شده است: كنار آمدن مشتمل بر كوششهایی از نوع اقدام عملی و درونروانی برای مهار (یعنی كنترل، تحمّل، كاهش یا به حداقل رساندن) مقتضیات درونی و محیطی و تعارضهای میان آنهاست 11 و همانگونه كه اشاره شد ـ صبر علاوه بر آثار متعددی كه در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد، از چنین ویژگیهایی در شیوه كنار آمدن با مشكلات نیز برخوردار میباشد؛ زیرا هم در مهار و كنترل آسیبهای روحی و روانی فرد را یاری مینماید و هم به فرد قدرت تحمّل بالایی میبخشد و در كاهش و یا به حداقل رساندن آسیبها بسیار مۆثر است؛ در معنای صبر گفته شده است: صبر به معنای جلوگیری از جزع و بیتابی نفس در هنگام وقوع حوادث ناگوار است. بر اثر صبر، از یك سو، آدمی از حالت اضطراب به امنیت و آرامش درونی میرسد و از سوی دیگر، زبان را از شكوه و شكایت، و سایر اعضا را از عملكرد غیرمتعارف باز میدارد12 اگر انسان تضادهای اجتماعی، كه در زندگی با آنها مواجه میشود، خویشتندار و صبور نباشد، گاهی نه تنها مشكل او برطرف نمیشود، بلكه پیچیدهتر نیز میگردد. اگر فرد رفتار پرخاشگرانه كسی را با پرخاشگری پاسخ دهد، گاهی یك مسئله كوچك به معضلی بزرگ تبدیل میشود. تعالیم اسلامی در چنین شرایطی، انسانها را به صبر و واكنش منطقی دعوت میكنند. در روایتی از امام صادق(علیه‌السلام) آمده است كه «هر كس خشم خود را مهار كند، در حالی كه اگر میخواست میتوانست آن را اعمال كند، خداوند در روز قیامت او را كاملا راضی میسازد.» 13
پی نوشت ها:
1ـ ام. رابین دیماتئو، روانشناسی سلامت، ترجمه محمد كاویانی و دیگران، ج 2، تهران، سمت، ص763ـ762.
2 ـ اِنَّما یُوفَّی الصابرونَ اجرهم بغیر حسابٍ (زمر: 10)
3 ـ دانشنامه امام علی(علیه‌السلام)، ج11، ص139.
4ـ همان، ج 11، ص280.
5ـ «و علیكم بالصبرِ فانّ الصبرَ مِن الایمانِ كالرأسِ مِن الجسدِ و لاخیرَ فی جسدٍ لا رأسَ معه و لا فی ایمانٍ لا صبرَ معه» (نهجالبلاغه، گردآوری و تنظیم صبحی صالح، قصار82)
6ـ نهجالبلاغه، خطبه191.
7 ـ علامة الصابر فی ثلاث: «اوّلها ان لایكسلَ و الثانیة ان لایضجرَ، والثالثة ان لایشكو من ربّه عزّوجلّ، لانّه اذا كسل فقد ضیع الحق، واذا ضجر لم یۆدّ الشكر، واذا شكی من ربّه عزّوجلّ فقد عصاه.» (محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص86)
8ـ «الجزع عند المصیبة یزیدها و الصبر علیها یبیدُها» (محمد محمدی ریشهری، میزان الحكمه، ج 2، ص29)
9 ـ «ما رأیتُ الا جمیلا.» (سیدبن طاووس، اللهوف، ترجمه سید احمد قهری، انتشارات جهان، ص160)
10 ـ ام. رابین دیماتئو، پیشین، ج 2، ص780.
11 ـ لازاروس لائونیر، 1978، ص 311 به نقل از: ام. رابین دیماتئو، پیشین، ج 2، ص 588.
12 ـ در صبر در لغت، به معنی حبس نفس است از جزع به وقت وقوع مكروه و لابد آن امن باطن باشد از اضطراب و باز داشتن زبان از شكایت و نگاهداشتن اعضا از حركات غیر معتاد. (خواجه نصیرالدین طوسی) و نیز گفته شده است: صبر به معنای بردباری كردن در برابر سختیها و ناملایماتها (حسن انوری، فرهنگ بزرگسخن، ج 5، ص 4692،) و نیز گفتهاند: صبر آن است كه در صبر صابر باشی، و آنكه اگر بلا برسد ننالد. (لغتنامه دهخدا، ج 10، ص 14853 )
13 ـ «من كظم غیظا ـ ولو شاء ان یمضیه امضاه ـ ملأاللّهُ قلبَه یوم القیامه رضاه.» (محمدباقر مجلسی، پیشین، ج 171، ص411.)
بخش نهج البلاغه تبیان
منبع: آموزههای دینی و نقش آنها در پیشگیری از آسیبهای روانی ؛ محمّدمهدی صفورایی پاریزی ـ سلیمان قاسمی
