زمین شناسی چیست؟

انسان های گذشته همواره به دنبال استخراج فلزات از زمین بوده‌اند. شواهد و آثاری نظیر کوره‌های ذوب فلزات ثابت می‌کند که معدن کاری و استخراج فلزات گران بها نظیر طلا و مس از زمین برای بشر اهمیتی ویژه داشته است.

بشر همواره نیازهای خود را از زمین به دست می‌آورد که یک منبع معدن و منبع دیگر کشاورزی است. برای تأمین نیازها باید به شناخت جامعی از زمین برسد و علم زمین شناسی و علوم وابسته به آن گره‌گشای این مطلب هستند. از طرفی دانش جامع در ارتباط با زمین ما را در مطالعه‌ی هرچه بهتر سایر سیارات و اجرام آسمانی کمک می کند . در این بخش علم زمین‌شناسی را معرفی می‌کنیم.

علم زمین‌شناسی درباره پیدایش زمین، تشکیلات، ساختمان و مواد تشکیل دهنده زمین، کوه ها، دشت‌ها و اقیانوس و همچنین تاریخ پیدایش جانداران و تسلسل وقایع فیزیکی در زمین و بالاخره تحولاتی که در زمین صورت گرفته بحث می‌نماید.

شناخت پدیده های مختلف زمین، هدف اصلی این علم است. اما در كشور ما به لحاظ فراوانی منابع طبیعی و وجود ذخائر با ارزش در اعماق زمین، دانش زمین شناسی از نظر علمی و اقتصادی دارای ارزش های ویژه ای است و نقش مۆثری را در زمینه شناخت منابع معدنی، اكتشاف و بهره برداری از آن ها و به طور خاص منابع نفتی دارد. زمین شناسی در نیم قرن اخیر در جهان و در ربع قرن حاضر در ایران گسترش فراوانی یافت.

بسیاری از نظریات سابق دگرگون شد و زمین شناس در بررسی سیاره پر ارزش خود به آگاهی‌های نوین دست یافت که پایه علوم زمین جدید را فراهم ساخت چون مانند همه شاخه‌های علوم تجربی کار زمین شناسی بر اساس مشاهده و تغییر است لذا هر قدر امکان مشاهده مستقیم و غیر مستقیم ما، از راه‌های ژئوفیزیک ، ژئوشیمی، ماهواره‌ها و الکترونیک افزایش یابد، طبعاً آگاهی‌های ما هم از جهان و از گذشته کره زمین عمیق‌تر می‌گردد.  زمین شناسی علمی است که به طور کلی در باره زمین صحبت می‌کند. این تعریف را باید کامل‌تر کرد. زیرا موضوع علوم دیگری نیز مثل حیات و نجوم و ... درباره زمین صحبت می‌کنند.

حوادثی مانند زلزله، طوفان، سیل، گردباد و ... انسان را همواره در مورد زمین نگران می کرده. علم زمین شناسی، یعنی آنچه که امروزه به علم جداگانه دارای رشته‌های متنوعی است که بیش از دو سه قرن سابقه ندارد و مانند سایر رشته‌های علوم تحقیقات مداوم دانشمندان متعددی این علم را به پایه امروزی رسانده است.

زمین‌شناسی در مطالعات نجوم تأثیر دارد زیرا زمین شناسی دانش سیاره زمین است و درباره منشاء مواد و اشکال موجود بر آن صحبت می‌کند و گذشته این سیاره و فرایندهایی که بر روی آن رخ داده یا در حال رخ دادن است و بر اشکال آن تأثیر دارد بررسی شود. برای حصول نتیجه از این مباحث در زمین شناسی باید اثر فشارهای مختلف مورد اثر بر زمین و همچنین شیمی موادی که این سیاره از آن تشکیل شده و اثر موجودات زمین در آن از جنبه‌های مختلف مورد بحث قرار گیرد.

اطلاعات اولیه در مورد خود کره زمین نظیر پیدایش زمین عمر آن و وضعیت آن در فضا و از این قبیل از طریق مطالعه سایر اجرام سماوی به دست می‌آید و گاهاً از این طریق با مطالعه وضع فعلی سایر اجرام شبیه زمین به طرز پیدایش رخدادها و تغییرات در گذشته زمین پی می‌برند. متخصصان علم زمین‌شناسی می‌توانند مسئولیت طرح و مطالعات، اجرا و نظارت بر اجرای طرح های مختلف معدنی و انرژی را در زمینه های اكتشاف و استخراج، طرح های مختلف عمرانی در زمینه های سدسازی، تأمین آب، آب رسانی، راه سازی و ... را برعهده گیرند.

علم زمین‌شناسی چگونه شکل گرفت؟

مدارک و اسناد حاکی از آن است که حدود 4500 سال قبل از میلاد ، انسان موفق به استخراج مس شد، حدود 2800 سال پیش از میلاد آلیاژ مفرغ به وسیله ایرانیان شناخته شد. در سال های 1600 تا 1300 پیش از میلاد استفاده از آهن معمول گردید. قدیمی‌ترین نقشه زمین شناسی در 2000 سال قبل از میلاد مربوط به معادن زمرد و طلا در مصر باقی مانده است. اینکه اولین مطالعات علمی زمین شناسی از چه زمانی آغاز شده به درستی مشخص نیست، شاید اولین نوشته در مورد این علم به وسیله ارسطو (348-332 - سال قبل از میلاد) در کتاب "السما و العالم" به رشته تحریر در آمده باشد، که در آن از تغییرات وارد بر زمین و آثار جوی ذکر به میان آمده است.

بعد از جنگ جهانی دوم (1945-1939) با پیشرفت علوم و تکنولوژی و در نتیجه احتیاج به مواد اولیه اهمیت علم زمین شناسی بیش از پیش آشکار شد. برای جستجوی معادن فلزی و مخصوصاً نفت، زمین شناسان را بر آن داشت که دست به یک سری مطالعات جدید در زمینه ساختمان های تحت الارضی زده و مطالب جدید کشف نمایند. در اوایل قرن بیستم با پیشنهادات وگنر، نظر زمین شناسان به فرضیه اشتقاق قاره ها معطوف شد. در سال های اخیر با مطالعات و توجهات بیشتر به نظریه‌های گسترش کف اقیانوس و تکتونیک صفحه‌ای توسط دانشمندانی همچون مس و مورگان و با استفاده از پیشرفته‌ایی که در سایر علوم حاصل گردیده زمین شناسی وارد مرحله جدیدی از علوم شده است.

زمین‌شناسی چه نقشی در زندگی دارد؟

تمام مطالعاتی که در مسیر شناخت زمین صورت می‌گیرد و علومی که در این مسیر پا می‌گیرند در نهایت در خدمت جامعه‌ی بشری قرار می‌گیرد‌. در این علوم چگونگی استخراج و استفاده از مواد موجود در زمین و محیط های زیستی پایدار در زمان پیدایش این مواد مورد بررسی قرار می‌گیرد و در علومی دیگر از خطرات ناشی از نیروهائی در حال حرکت و پویای موجود در زمین که ممکن است رفاه یا هستی انسان ها را با خطر نیستی مواجه سازد، آگاه می‌کند.

چون مواد موجود در زمین و ساختمان های طبیعی موجود در آن از ابتدای تاریخ بشریت مورد استفاده انسان ها بوده است می‌توان گفت این علم از قدیمیترین علومی است که انسان‌ها ناخودآگاه به آن پرداخته‌اند و در طی قرون، رفته رفته این علم و شاخه‌های متنوع آن مدون و طبقه بندی شدند و رشته‌های فرعی و تخصصی با قوانین تعریف شده را به وجود آورده‌اند که هریک بخشی از دانش زمین شناسی را تشکیل می‌دهند. زمین شناسی علم قدیمی و سابقه‌داری است. اصولا بشر اولیه، همیشه در مورد زمین کنجکاو بوده است.

این کنجکاوی را می‌توان معلول دو علت اساسی دانست. اول اینکه بشر و سایر موجودات زنده، هستی خود را مرهون زمین بوده و همیشه غذای خود را از آن بدست می‌آورده‌اند و بدین ترتیب مجبور بوده‌اند که دائماً در مورد آن مطالعه کنند تا بتوانند غذای مناسب و حتی الامکان متنوعی برای خود به دست آورند. نکته دومی که بشر را در مورد زمین نگران می‌کرده است، وقوع حوادث ناگواری مانند زلزله ،آتشفشان ، طوفان، سیل و نظایر آن بوده که همیشه خسارات مالی و جانی زیادی را سبب می‌شدهاست و بشر به ناچار همواره در صدد بوده است که علل این حوادث را دریابد تا بتواند حتی المقدور از وقوع آن جلوگیری و یا حداقل آن را پیش بینی کند.

ارتباط زمین‌شناسی با علوم دیگر

علوم زیستی و شیمی رشته هایی هستند كه ارتباط بسیار نزدیكی با این رشته دارند. همچنین ابزار كار این رشته، نقشه های ماهواره ای، سیستم های اطلاعات جغرافیایی و نقشه برداری باعث پیوند این رشته با دیگر علوم می شود. خاك شناسی، آب شناسی، هواشناسی، سنگ شناسی و جغرافیا در ارتباط تنگاتنگ با این رشته اند.

با توجه به وابستگی اقتصادی بسیاری از كشورهای دنیا به منابع معدنی، اعم از نفت، گاز، طلا و دیگر فلزات و كانی های غیرفلزی، و نقش زمین شناسی در شناسایی و اكتشاف این منابع و یاری رساندن به دیگر علوم مرتبط در این زمینه ها، جایگاه زمین شناسی در عصر حاضر جایگاهی ویژه و در خور تأمل می باشد.

كشور ما نیز به علت مساحت گسترده و تنوع پدیده های مرتبط با زمین شناسی و در اختیار داشتن منابع معدنی بسیار غنی و قرار گرفتن بر روی منطقه ای فعال از نظر زمین شناسی، نیاز وافری به پژوهشگران و متخصصان این علم دارد تا با مطالعه و كاوش آن، ضمن شناخت اسرار منطقه، فرصت های استفاده از این منابع را فراهم سازد.

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: مرتضی عرفانیان

تنظیم: مریم فروزان کیا