احکام امانت در فقه
«امانت» آن است که انسان مال خود را به دیگرى به منظور حفظ و نگهدارى بسپارد. امانتداری را از ویژگی‌های مۆمنان است. اسلام خیانت در امانت را بسیار نکوهش کرده و آن‌را علامت نفاق می‌داند. اگر کسى امانتی را بپذیرد، احکامی دارد، از جمله این‌که امانت‌دار و کسى که مال را امانت مى‌گذارد، باید هر دو بالغ و عاقل باشند و امانت‌دار باید در نگهدارى امانت کوتاهى نکند و هر وقت صاحب امانت از او بخواهد به او برگرداند.
در این مقاله از احکام امانت و امانت داری دو پرسش و پاسخ را انتخاب کرده و تقدیم شما عزیزان می کنیم:
«ودیعه» یا «امانت» آن است که انسان مال خود را به دیگرى به منظور حفظ و نگهدارى بسپارد. امانتداری را از ویژگی‌های مۆمنان است. اسلام خیانت در امانت را بسیار نکوهش کرده و آن را علامت نفاق می‌داند. (الکافی، ج2، ص 291 و 232)
اگر صاحب مال، به صورت لفظى بگوید این مال را نزد تو امانت می‌گذارم، یا بدون این‌که چیزی بگوید به شخص امانت‌دار بفهماند که مال را براى نگهدارى به او مى‌دهد و او هم به همین قصد بگیرد و قبول کند، این امر تحقق می‌یابد و باید به احکام آن عمل نماید. (امام خمینى، توضیح المسائل (محشّٰى)، ج2، ص 431، م 2327)
در زیر به برخی از این احکام و شرایط اشاره می‌شود:
1. خیانت در امانت حرام و از گناهان کبیره است. اگر کسى امانتى را بپذیرد باید در نگهدارى آن کوتاهى نکند و هر وقت صاحب امانت از او بخواهد بازگرداند، خواه صاحب امانت مسلمان باشد یا غیر مسلمان. (مکارم شیرازى، ناصر، رساله توضیح المسائل، ص 385، م 1993)
2. امانت‌دار و کسى که مال را امانت مى‌گذارد، باید هر دو بالغ و عاقل باشند، پس اگر انسان مالى را پیش بچه یا دیوانه امانت بگذارد، یا دیوانه و بچه، مالى را پیش کسى امانت بگذارند، امانت صحیح نیست. (حضرات آیات خوئى، تبریزى، فاضل، زنجانى: (ولى بچه ممیّز مى‌تواند با اذن ولىّ خود، مالش را نزد کسى امانت بگذارد و همچنین مى‌تواند وکیل باشد که مال فردى را نزد فرد دیگرى امانت بگذارد و همین طور امانت گذاشتن نزد بچّه ممیّز با اذن ولىّ او اشکال ندارد)؛ توضیح المسائل (محشّٰى)، ج2، ص 432) و در صورت دوم اگر امانت را قبول کرد واجب است که مال را به ولیّ دیوانه یا بچه برساند. (توضیح المسائل(محشى - امام خمینى)، ج2، ص432)
3. کسى که نمى‌تواند امانت را نگهدارى نماید، بنابر احتیاط واجب نباید قبول کند،(حضرات آیات خوئى و تبریزى: (در صورتى که امانت‌گذار متوجه حال او نباشد...)؛ حضرات آیات گلپایگانى ره و صافى دام ظله: (مگر آن که حال خود را به صاحب مال اظهار دارد(؛ حضرات آیات اراکى، گلپایگانى، صافى، سیستانى، مکارم، زنجانى: (جایز نیست قبول کند)؛ آیة الله سیستانی دام ظله: (و اگر قبول کرد و تلف شد، ضامن است)
ولى اگر صاحب مال در نگهدارى آن ناتوان‌تر باشد و کسى هم که بهتر حفظ کند نباشد، قبول کردن آن مانعى ندارد.
4. اگر انسان به صاحب مال بفهماند که حاضر به نگهدارى مال او نیست و مال را از او نگیرد، ولى او مال را بگذارد و برود، و این شخص مال را بر ندارد و آن مال تلف شود، کسى که امانت را قبول نکرده ضامن نیست، ولى احتیاط مستحبّ آن است که اگر ممکن باشد آن‌را نگهدارى نماید.
5. کسى که چیزى را امانت مى‌گذارد، هر وقت بخواهد مى‌تواند آن‌را پس بگیرد و کسى هم که امانت را قبول مى‌کند، هر وقت بخواهد مى‌تواند آن‌را به صاحبش برگرداند.
6. اگر انسان از نگهدارى امانت منصرف شود و آن‌را به هم بزند، باید هر چه زودتر مال را به صاحب آن یا وکیل یا ولىّ صاحبش برساند، یا به آنان خبر دهد که به نگهدارى حاضر نیست و اگر بدون عذر مال را به آنان نرساند و خبر هم ندهد چنانچه مال تلف شود، باید عوض آن‌را بدهد.
7. کسى که امانت را قبول مى‌کند، اگر براى آن، جاى مناسبى ندارد، باید جاى مناسب تهیّه نماید و طورى آن را نگهدارى کند که مردم نگویند در امانت خیانت کرده و در نگهدارى آن کوتاهى نموده است و اگر در جایى که مناسب نیست بگذارد و از بین برود، باید عوض آن‌را بدهد.
8. اگر صاحب مال بمیرد و در مورد امانت وصیتى داشته باشد و براى آن وصىّ تعیین شده باشد، باید مال را به وصىّ برساند و گرنه باید مال را به وارث تحویل دهد یا به او خبر دهد که بیاید و امانت را ببرد، در غیر این صورت اگر مال از بین برود ضامن است. ولى اگر براى آن‌که مى‌خواهد وارث را بشناسد، یا بداند میّت وارث دیگرى هم دارد یا نه، مال را ندهد و مال از بین برود ضامن نیست.
9. اگر کسى که امانت را قبول کرده بمیرد، یا دیوانه شود وارث یا ولىّ او باید هر چه زودتر به صاحب مال اطلاع دهد، یا امانت را به او برساند.
10. امین و کسی که مال امانی را گرفته اگر در نگهداری آن افراط یا تفریط نکرده باشد و مال از بین برود، ضامن نیست.
گفتنی است که آنچه ذکر شد، شرایط و احکام مهم باب امانت است.
شرح سوال:
آیا دزدی از کسی که برای او کار می کنیم و او کافر است و به خدا و رسول ناسزا می گوید جایز است؟ در ضمن آن فرد کافر در کار خود که ارایه می دهد دزدی نیز می کند و به مردم ضرر می زند، آیا اگر از او بدزدیم و مقداری از آن را به فقرا هم بدهیم جایز است؟
آنچه را که از تعالیم و آموزه های پیشوایان دین به ما رسیده، می گوید؛ کارگر و یا هر کس دیگری که مورد اعتماد فردی دیگر واقع شده و امانتی به او سپرده شده، باید نسبت به طرف مقابل امانت دار باشد، حتی اگر خود آن فرد (کار فرما و...) این گونه نباشد، اعم از این که کافر، دزد و... باشد.
امام صادق (علیه السلام) از جدش امام علی (علیه السلام) چنین نقل می کند: «امانت را به صاحبش برگردانید، حتی نسبت به قاتل فرزندان پیامبران» کافی، ج 5، ص 133)
پاسخ دفاتر مراجع تقلید، به مسئله دزدی از افراد کافر در کشورهای غیر اسلامی چنین است:
"تصاحب و غصب اموال غیر مسلمان در ممالک غیر اسلامی اگر در حال جنگ با مسلمین نباشند جایز نیست و اگر در حال جنگ با مسلمین باشند، بهتر است مسلمانان چنین کاری انجام ندهند". (پاسخ شفاهی از دفتر آیت الله، خامنه ای (ایده الله)
"اگر کفار با مسلمانان در حال جنگ باشند مانعی ندارد ولی در غیر حال جنگ جایز نیست و در حال صلح اموال آنها نیز محترم است". (پاسخ کتبی دفتر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (ره)
"جایز نیست مادامی که مال آن ها به هدنه (صلح) محترم باشد مگر در زمان جنگ که با اجازه خصوصی از حاکم شرع یا اعلان عمومی او مانعی ندارد". (پاسخ کتبی دفتر حضرت آیة الله العظمی بهجت (ره)
"با توجه به عوارض منفی که این کار دارد و باعث وهن اسلام و مسلمین می شود جایز نیست". (پاسخ کتبی دفتر حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی)
فرآوری: آمنه اسفندیاری
بخش احکام اسلامی تبیان
منابع:
سایت اسلام کوئیست
کافی، ج 5
توضیح المسائل(محشى - امام خمینى)، ج2
مکارم شیرازى، ناصر، رساله توضیح المسائل، ص 385، م 1993
