عاملی که موجب لغزش می‌شود !
از ویژگی های انسان که عاملی در تقویت عقل و هدایت به راه راست است، مشورت کردن است. کسانی که در کارهایشان از این توان‌مندی استفاده می‌کنند و از دیگران نظر خواهی می‌کنند چنان است که گویا عقول دیگران را به استخدام خویش در آورده‌اند.
مشورت عمدتاً به معنای گفتگو و تبادل نظر با افراد صاحب نظر و خردمند و استفاده از رأی و نظر آنان در تصمیم‌گیری‌های مهم و دشوار گرفته شده است.
اسلام عنایت خاصی نسبت به مشورت داشته و تأکید‌های فراوانی در این موضوع دارد. برای مثال در قرآن کریم خداوند به پیامبرش که عقل کُل است می‌فرماید:
(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلین). 1
ترجمه: پس به [بركت] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پرمِهر] شدى، و اگر تندخو و سخت دل بودى قطعاً از پیرامون تو پراكنده می‌شدند. پس، از آنان در گذر و برایشان آمرزش بخواه، و در كار[ها] با آنان مشورت كن، و چون تصمیم گرفتى، بر خدا توكّل كن، زیرا خداوند توكّل كنندگان را دوست می‌دارد.
این آیه ناظر به حوادث جنگ اُحد است که در آن افرادی که از جبهه جنگ گریخته بودند تقاضای بخشش داشتند و خداوند پس از اشاره به یکی از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر (نرم‌خویی) و ضمن فرمان به عفو و طلب رحمت برای آنان از پیامبر می‌خواهد که باز هم با آنان مشورت کند و رأی و نظر آن‌ها را نادیده نگیرد. مفسران درباره علت امر به مشورت با وجود کمال عقل پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وحی آسمانی وجوه مختلفی را بیان داشته‌اند. از آن جمله فخر رازی در تفسیر کبیر یکی از وجوه ضرورت امر به مشورت را چنین توجیه می‌کند که گرچه عقل پیامبر از عقل همه مردم کامل‌تر است و علوم بشری نیز محدود است ولی بعید نیست که وجوهی از مصلحت به نظر کسی برسد و به نظر پیامبر نرسیده باشد.
انسان هر چه هم عاقل باشد بی‌نیاز از مشورت نخواهد بود و این توان‌مندی به انسان کمک می‌کند که کمتر به خطا و اشتباه مبتلا شود. برعکس کسانی که در عقیده استبداد داشته و رأی و عقیده خود را همانند بت می‌پرستند و به افکار و آرای دیگران بی‌اعتنا هستند خطا و اشتباه آن‌ها و در نتیجه مورد ندامت واقع شدن آن‌ها زیاد است.
امام علی (علیه السلام) درباره افرادی که با دیگران مشورت می‌کنند و بهره‌ای که در زندگی از آن می‌برند می‌فرماید:
«مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ مَنْ تَوَرَّطَ فِی الْأُمُورِ غَیْرَ نَاظِرٍ فِی الْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ النَّوَائِبِ وَ التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُۆْمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ وَ الْعَاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجَارِبُ وَ فِی التَّجَارِبِ عِلْمٌ مُسْتَأْنَفٌ وَ فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَال.»2
ترجمه: هر کس که از آرای مختلف استقبال کند مواقع خطا و اشتباه را می‌یابد و هر کس بدون عاقبت اندیشی وارد امور شود خودش را در معرض مشکلات و حوادث قرار خواهد داد. عاقبت اندیشی قبل از عمل، تو را از پشیمانی در امان می‌دارد عاقل از تجربه‌ها پند می‌گیرد در تجربه‌ها علوم جدیدی به دست می‌آید. و در دگرگونی‌ها مردان بزرگ شناخته می‌شوند.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد پیامد این توان‌مندی می‌فرماید:
«الْمُشَاوَرَةُ حِرْزٌ مِنَ النَّدَامَةِ، وَ أَمْنٌ مِنَ الْمَلَامَةِ».3
ترجمه: مشورت موجب پیشگیری از پشیمانی و ایمنی از سرزنش است.
امام صادق (علیه السلام) استبداد رأی را موجب لغزش در امور می‌دانند و می‌فرماید:
«الْمُسْتَبِدُّ بِرَأْیِهِ مَوْقُوفٌ عَلَى مَدَاحِضِ الزَّلَلِ»4
بارها در زندگی انسان پیش آمده که در امور خود دچار غرور شده و افکار خویش را در حد فراگیری و عالم بر تمام علوم دانسته و بدون اینکه از اشخاص صاحب خرد مشورت و هم‌فکری بگیرد و دست به آن کار زده و دچار ندامت و خسران زیادی شده است.
امام علی (علیه السلام) همواره به انسان‌ها می‌فرماید: « مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ وَ مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَكَ وَ مَنْ شَاوَرَ الرِّجَالَ شَارَكَهَا فِی عُقُولِهَا»:
ترجمه: هر كه بر ملك دست یافت تنها خود را دید و از دیگران رو بتافت. هر كه خود رأى گردید به هلاكت رسید، و هر كه با مردمان رأى بر انداخت خود را در خرد آنان شریك ساخت.
آن حضرت همواره بر این باور اند که:
«مَنْ لَمْ یَسْتَشِرْ یَنْدَم»6
کسی که مشورت نمی‌کند پشیمان می‌شود!
آری تکبر و خود را مصون از خطا دانستن از عوامل مخربی است که باعث می شود انسان به دنبال مشورت و کمک خواهی فکری با دیگران نرود! لذا همواره همه ی اشتباهات را تجربه می کند و چه بسا اشتباهی را مرتکب شود که راهی برای جبران ندارد. اما راه حل ساده برای مصون ماندن از خیلی خطاها مشورت یعنی همان استخدام گرفتن نیروی فکری انسان هاست.
پی نوشت ها:
1 آل عمران/ 159؛
2 نهج البلاغه ، قصار164
3پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله علیه و آله)، چاپ چهارم، تهران، دنیای دانش، 1382 ش، ص 781؛
4شرح ابن ابی الحدیدح 17، ص 121.
5نهج البلاغه، قصار/152
6. بحرانى، سید هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن ، محقق/ مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مۆسسة البعثة، چاپ اول، قم، مۆسسه بعثه، 1374 ش، ج 1، ص 483.
فاطمه زین الدینی
بخش نهج البلاغه تبیان
