ابعاد تحول در حوزه های علمیه از زبان مقام معظم رهبری(1)
حوزه های علمیه به عنوان رکن اساسی در مهندسی فرهنگ کشور دارای نقش عمده و کلیدی هستند. در این راستا مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در سفر 9 روزه شان به قم به ترسیم ابعاد تحول مورد نظر در حوزه های علمیه پرداختند. در ادامه به قسمت هایی از این فرمایشات اشاره می شود.[1]
«مسئله‌ى مهم دیگرى که مطرح است و در آن باب باید سخن روشن به میان بیاید، مسئله‌ى تحول در حوزه‌هاست. چند سال است که مسئله‌ى تحول در حوزه‌هاى علمیه، بخصوص در حوزه‌ى مبارکه‌ى علمیه‌ى قم مطرح است. این تحول یعنى چه؟ حوزه میخواهد چه کار کند که اسمش تحول باشد؟ اگر تحول را به معناى تغییر خطوط اصلى حوزه‌ها بدانیم – مثل تغییر متد اجتهاد – قطعاً این یک انحراف است. تحول است، اما تحول به سمت سقوط. شیوه‌ى اجتهادى که امروز در حوزه‌هاى علمیه رائج است و علماى دین به آن متکى هستند، یکى از قوى‌ترین و منطقى‌ترین شیوه‌هاى اجتهاد است؛ اجتهاد متکى به یقین و علم، با اتکاى به وحى؛ یعنى از ظن به دور است و استنباط ما استنباط علمى و یقینى است. این ظنون خاصه‌اى هم که وجود دارد، همه‌ى اینها حجیتش باید یقینى و قطعى باشد. حتّى اعتبار اصول عملیه‌اى که ما در فقه از آن استفاده میکنیم، باید اعتبار جزمى و قطعى باشد. تا وقتى که از دلیل قطعى به معتبر بودن این اصل عملى – استصحاب یا برائت یا اشتغال، هر کدام در مجارى خودشان – جزم پیدا نکنیم، نمیتوانیم از این اصل استفاده کنیم. بنابراین یا بى‌واسطه یا بواسطه، همه‌ى شیوه‌هاى استنباط ما در فقه منتهى میشود به قطع و یقین.
اجتهاد در شیعه به معناى تکیه به ظنون غیر معتبر نیست؛ همینى که قدماى ما اصطلاح اجتهاد به رأى، اجتهاد متکى به ظنون غیر معتبر، مثل قیاس، مثل استحسان و امثال اینها را به کار بردند و کتابها نوشتند؛ «الرّدّ على اصحاب الاجتهاد فى احکام». اسماعیل بن ابوسهل نوبختى، سید مرتضى در «ذریعه»، شیخ در «عدةالاصول» و دیگران و دیگران این اجتهاد متکى به ظنون غیر معتبر را رد کردند. این اجتهاد مردود است. امروز هم تحت هر نامى کسانى به اینجور اجتهادها روى بیاورند، مردود است. اینکه حالا دنیا این را از ما نمى‌پسندد، این حرف فقهى در دنیا خریدار ندارد، یا این را صریحاً بگویند یا نگویند، اما در دلشان این باشد و اینها را به یک استنباط غلطى بکشاند، این مردود است. متأسفانه در مواردى در گوشه و کنار دیده شده که براى اینکه عرف دنیاى متمدن – که عمدتاً مادى است – رعایت شود، در استنباط احکام شرعی دخل و تصرف شده است! حتّى بدتر از این، براى اینکه گاهى دل قدرتهاى مادى به دست بیاید – نه حالا عرف دنیاى مادى رائج، بلکه عرف قدرتهاى مادى و استکبارى رعایت شود – فتوا داده شده: تلاش صلح‌آمیز هسته‌اى جمهورى اسلامى به دلیل اینکه موجب سوء ظن قدرتهاى بزرگ است، ممنوع است! خوب، غلط کردند سوءظن دارند.
اگر اجتهاد با همان شیوه‌ى درست و صحیح خود که تکیه‌ى به کتاب و سنت است، و با آن متد معقولِ صحیحِ منطقىِ حساب شده‌ى پخته انجام بگیرد، بسیار خوب است. اجتهادها ولو نتائج مختلفى هم داشته باشد، موجب بالندگى است، موجب پیشرفت است. مجتهدین ما، فقهاى ما در طول تاریخ فقاهت ما در مسائل گوناگون نظرات مختلفى ایراد کردند. شاگرد بر علیه نظر استاد، باز شاگرد او بر علیه نظر او حرفهائى زده‌اند، مطالبى گفته‌اند؛ هیچ اشکالى ندارد؛ این موجب بالندگى و پیشرفت است. این اجتهاد باید در حوزه تقویت شود. اجتهاد مخصوص فقه هم نیست؛ در علوم عقلى، در فلسفه، در کلام، اجتهاد کسانى که فنان این فنون هستند، امر لازمى است. اگر این اجتهاد نباشد، خواهیم شد آب راکد.
امروز حوزه نباید در صحنه‌هاى متعدد فلسفى و فقهى و کلامى در دنیا غائب باشد. این همه سۆال در دنیا و در مسائل گوناگون مطرح است؛ پاسخ حوزه چیست؟ نه باید غائب باشد، نه باید منفعل باشد؛ هر دو ضرر دارد. فکر نو لازم است، پاسخ به نیازهاى نوبه‌نو لازم است که دارد مثل سیل در دنیا مطرح میشود؛ باید شما برایش جواب فراهم کنید. جواب شما باید ناظر باشد به این نیاز، و نیز ناظر باشد به پاسخ هائى که مکاتب و فرقه‌هاى گوناگون میدهند. اگر از جوابهاى آنها غافل باشید، پاسخ شما نمیتواند کار خودش را انجام دهد. باید پاسخ قوى، منطقى و قانع کننده بیاورید وسط. باید پاسخها در دنیا مطرح شود. دائم بایستى صادرات قم – همان طور که عرض کردیم، این قلب معرفتى دنیاى اسلام – پمپاژ بشود. امروز خوشبختانه وسائل ارتباطىِ سریع در اختیار همه هست. شما میتوانید اینجا اقدامى بکنید، در آن طرف دنیا در همان ساعت از شما بشنوند و استفاده کنند.
پی نوشت:
[1]بیانات رهبری در دیدار طلاب، فضلا و اساتید حوزه علمیه قم –29/07/1389
منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
تهیه و تنظیم: سید صدرالدین مرتجی-گروه حوزه علمیه تبیان
