اخلاق را بر صدر بنشانیم

سومین همایش «مهر مولانا» برگزار شد

نگرش مولانا به مقوله اخلاق به عنوان محور بحث سخنرانان انتخاب شد. بررسی نظام اخلاقی از دیدگاه مولانا محور مهمی بود كه عناوین بحث سخنرانان را مشخص و معین كرد. استاد «مصطفی ملكیان» تفاوت اخلاق و آداب و رسوم و عرف و عادات را به بررسی گذاشت. دكتر «امیر مازیار» نیز تفاوت اخلاق و زیبایی‌شناسی را واكاوی كرد ودكتر شیرزاد پیك حرفه نسبت اخلاق و مصلحت‌اندیشی را بررسی كرد. بررسی‌هایی كه هركدام به نظام اخلاقی مولوی گریز زده و زوایایی از آن را روشن كردند. در روز دوم نیز مبحث نظام اخلاقی مولانا توسط دكتر ابوالقاسم فنایی،«دكتر حسین پاینده»و استاد «محمدعلی موحد»،پی گرفته شد.سخنرانی‌هایی كه محور مشترك آنها شناخت دقیق و علمی از مقوله اخلاق و جایگاه آن بود.موضوعی كه همچنان در بسیاری از نظریه‌های جدید به آن پرداخته شده و هنوز در نزد اندیشمندان رنگ كهنگی و زوال نگرفته است.

منابع هنجارگذار مسیر باید و نباید را می‌سازند

مصطفی ملكیان فیلسوف و پژوهشگر حوزه دین و اخلاق با عنوان «اخلاق و آداب و رسوم و عرف» به سخنرانی پرداخت. این پژوهشگر حوزه دین و اخلاق به عنوان یكی از منابع هنجارگذار پرداخته و گفت: «بایدها و نبایدهایی كه انسان‌ها را به انجام كارها ترغیب یا از انجام كاری منع می‌كنند از منابع هنجارگذار سرچشمه می‌گیرند و درواقع به علت وجود این منابع هنجارگذار است كه ما بسیاری از كارها را انجام می‌دهیم و از بسیاری دیگر روی گردان هستیم. از همین روست كه شناخت و تفاوت منابع هنجارگذار دارای اهمیت زیادی است.» ملكیان در ادامه به معرفی منابع اخلاقی هنجارگذار پرداخت و افزود: «ما شش منبع هنجارگذار داریم كه بایدها و نبایدها از آن سرچشمه می‌گیرند. اخلاق،حقوق، آداب و رسوم، دین و مذهب،مصلحت‌اندیشی، و زیبایی‌شناسی،منابع هنجارگذاری هستند كه دلیل و ضرورت انجام كارها را برای ما رقم می‌زنند.اما مسئله مهم این است كه ما بتوانیم این منابع هنجارگذار را از هم تفكیك كنیم و بدانیم بایدی كه ما را وادار به انجام عملی كرده است از كدامیك از این منابع سرچشمه می‌گیرد.»

ملكیان در ادامه بحث به معرفی هركدام از این منابع هنجارگذار پرداخت و افزود: «اخلاق یكی از منابع هنجارگذار است و منبعی كه به ما آدم‌ها می‌گوید باید متواضعانه برخورد كنیم یا دروغ نگوییم. درواقع اخلاق است كه بایدهای اینگونه را توجیه و تفسیر می‌كند.حقوق نیز منابع هنجارگذار دیگری است كه بسیاری از رفتارهای اجتماعی ما مثل احترام به قوانین را رقم می‌زند. دین ومذهب نیز منبع هنجارگذار دیگری هستند كه ضرورت آداب و وظایف مذهبی را روشن می‌سازند. منبع آداب و رسوم و زیبایی‌شناسی نیز دومنبع هنجارگذار دیگر‌ هستند كه اولی بایدهای عرفی را به وجود می‌آورد و دومی جزء عناصر لاینفك وجود همه آدم‌هاست كه دلیل حس زیبایی دوستی را به وجود می‌آورد. مصلحت‌اندیشی نیز منبع هنجارگذار دیگری است كه در سایه دوراندیشی به وجود می‌آید.«باید» بر سر همه وسایلی كه شما را به آن هدف می‌رساند، قرار می‌گیرد: «باید»های مصلحت‌اندیشانه نام دارند كه با عوض شدن هدف همه آن «باید»هایی كه بر سر وسایل حصول آن هدف آمده بود فرو می‌ریزد. ملكیان در ادامه به تفاوت‌های این منابع اشاره كرده و افزود: «ماهیت این منابع هنجارگذار با یكدیگر متفاوت است.

به عنوان مثال اگر عادات و عرف اجتماعی مثل رفتن به طبیعت در روز13 فروردین ماه عوض شود چیزی تغییر نخواهد كرد اما اگر دروغ‌گویی به جای گزاره اخلاقی راست‌گویی عوض شود، بنیان اجتماع فرو می‌ریزد.بنابراین می‌بینیم كه اخلاق مانند آداب و رسوم تابع زمان و مكان نیست و در مكان و زمان دیگری تغییر نمی‌كند.»

چرا شناخت منابع هنجارگذار مهم است ؟

در ادامه بحث مصطفی ملكیان پژوهشگر حوزه دین و اخلاق به ضرورت شناخت منابع هنجارگذار از یكدیگر پرداخت و تصریح كرد: «عدم شناخت و تفكیك نشدن این هنجارها از یكدیگر ضررهای زیادی را به وجود آورده است. برای اینكه خودمان را فریب ندهیم باید سعی كنیم بایدی را از باید دیگر به درستی تشخیص دهیم. فایده این شناخت این است كه اگر این منابع هنجارگذار با یكدیگر تعارض پیدا كردند ما می‌توانیم بفهمیم كه باید جانب كدام یك را بگیریم و دچار سردرگمی نخواهیم شد. یكی از دلایلی كه سبب شده برخی اخلاق را مقوله نسبی تلقی كنند،خلط شدن اخلاق با منابع هنجارگذاردیگر بوده است. به عنوان مثال روزه گرفتن به اخلاق مرتبط نیست بلكه از منبع دیگری به نام دین و مذهب سرچشمه می‌گیرد.»

خوب و زیبا با هم متفاوت هستند

سلسله بحث‌هایی كه در ایوان شمس به واكاوی مقوله اخلاق می‌پرداخت با عنوان بحث «تفاوت اخلاق و زیبایی‌شناسی» توسط دكتر امیر مازیار پی گرفته شد. در این بحث دكتر مازیار به واژه‌های مرسومی همچون خوبی و زیبایی نگاه كرده و گفت: «اخلاق و زیبایی‌شناسی دو واژه انتزاعی نیستند. همه ما در زندگی خود احكام زیبایی‌شناسی و اخلاقی را به كار می‌بریم.همه ما كلماتی چون خوب كه از منبع اخلاق سرچشمه می‌گیرد و زیبا را به كار می‌بریم كه به منبع زیبایی‌شناسی بر می‌گردد. اگرچه واژه‌های زیبا وخوب و بد و زشت،گاهی حتی در كلام اندیشمندان به جای هم به كار رفته‌اند علاوه بر این پرسش‌هایی نظیر اینكه آیا واقعا زیبایی و خوبی در وجود ما هستند یا اینكه فاعل شناسایی آنها را به خارج نسبت می‌دهد، همیشه وجود داشته است. اما به‌رغم این بحث‌های طویل كه در طول تاریخ فلسفه قدمت داشته است می‌توان گفت كه این دو مفهوم كه گاهی به جای یكدیگر نیز به كار رفته‌اند با یكدیگر تمایزهای معناداردارند.» مازیار معرفی این تفاوت‌ها را با مثالی آغاز كرده و افزود: «می توان گفت قابل توصیه و تجویز بودن یكی از مرزهای ظریفی است كه تفاوت حكم اخلاقی و زیبایی‌شناسانه را مشخص می‌كند.به عبارت دیگر زیبایی به صورت یك موضوع نگاه می‌كند و اخلاق به محتوای آن نظر می‌افكند.به مثال وصال یك رابطه عاشقانه خارج از ازدواج ممكن است اگر در یك فیلم یا اثر ادبی دیده یا خوانده شود لذت بخش تلقی شود اما هرگز به لحاظ اخلاقی قابل توصیه نیست و می‌بینیم همگان در مواجهه با موضوع از گفتن واژه خوب پرهیز می‌كنند برای بیان حس زیبایی‌شناسی معمولا واژه لذت را به كار می‌برند اما برای خوبی واژه لذیذ به كار می‌رود. یكی از تفاوت‌های دیگری كه بین زیبایی و خوبی وجود دارد این است كه زیبایی وابستگی ندارد و علقه مدار نیست اما خوبی علقه مدار است.»

مصلحت‌اندیشی در نظریه‌های اخلاقی وجود داشته است

در ادامه این نشست دكتر شیرزاد پیك حرفه به تفاوت منبع هنجارگذار مصلحت‌اندیشی و اخلاق پرداخت. وی به تفاوت اخلاق و مصلحت‌اندیشی اشاره كرده گفت: «اخلاق و مصلحت‌اندیشی همیشه با یكدیگر سر جدال نداشته‌اند بلكه بسیاری از نظریه‌های اخلاقی در درون خود جایی را برای مصلحت‌اندیشی درنظرگرفته‌اند اما برخی دیگر در برابر مصلحت‌اندیشی مقاومت كرده‌اند و برخی نیز رابطه خوبی را با مصلحت‌اندیشی برقرار كرده‌اند. به همین دلیل است كه باید به رابطه اخلاق و مصلحت‌اندیشی نگاه و اهتمام ویژه داشت.