گیاهان زراعی در قرآن كریم (2)

1 - نخیل‏ 

از جمله در آیه 266 بقره می فرماید: أَیَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ‏ وَ أَعْناب‏ ...

نخل، در مناطق استوایى و شبه استوایى به عمل مى‏آید و از گیاهان همیشه سبز و حجیم محسوب مى‏شود. آنچه در این جا در پى آنیم نخل خرماست. نخیل از درختان مثمر (میوه‌دار) با پیشینه‏اى كهن است كه محل اصلى كشت آن جزیرة العرب بوده است و به وفور در منطقه خلیج فارس و شبه جزیرة عربى و شمال افریقا انتشار یافته است. نخل خرما به آب كمى احتیاج دارد؛ كم‏تر از هر محصول دیگرى، اما به حرارت زیاد و رطوبت كمتر نیز محتاج است. چنین نیازمندى‌هایى به وفور در جزیرة العرب كه موطن اصلى نخیلات است، یافت مى‏شود. نخل تا 200 سال عمر مى‏كند و مناسب‏ترین شیوه تكثیر آن قلمه زدن (نهال كارى) است.

قرآن كریم از برخى اجزاء و فرآورده‏هاى نخل همچون «رطب»، «نوى»، «جذع»، «طلع» و «لیف» یاد كرده است؛ چیزهایى كه پرورش دهندگان نخیلات از همه آنها بهره مى‏برند.

2 - اعناب‏ 

به خانواده vitaceae تعلق دارد. این خانواده 500 نوع انگور را در دو منطقه استوایى و معتدل شامل مى‏شود. بزرگ‏ترین انواع آن معرّشات هستند كه ساقه‏هاى آن بر زمین و درختان و داربست‏ها مى‏خزند یا بالا مى‏روند. مصریان از 6000 سال پیش به كشت انگور اشتغال دارند.

3 - زیتون‏ 

چنانكه می‌دانیم در نخستین آیه سوره مباركه تین می‌فرماید:

و التین و الزیتون

زیتون، درختى همیشه سبز است كه در بسیارى از سرزمین‏ها از پنجاب گرفته تا مراكش مى‏روید. كشت زیتون به منظور میوه هایى است كه از آنها روغن براى خوردن، صنعت و پزشكى استحصال مى‏گردد. زیتون در كشورهاى عربى و نیز از سواحلى كه از تركیه تا مراكش در دورترین نقطه جنوب غربى امتداد دارد، كشت مى‏شود. زیتون، گیاه و میوه‏اى در دسترس و معروف و مهم در كشورهاى عربى است.

4 - رُمّان (انار)  

در آیه 99 سوره مباركه انعام آمده است:

... وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ‏ ... 

درختان انار نیز در كشورهاى عربى و اسلامى پراكنده‏اند و ساكنان این كشورها علاوه بر استفاده از میوه انار از پوست میوه‏ها در صنعت و پزشكى به منظور پوست پیرایى استفاده مى‏كنند.

5 - بقولیات (سبزى‏ها) 

در آیه 61 سوره مباركه بقره از بقل (سبزیجات) ، قثاء (خیار)، فوم (گندم)، عدس (عدس)و بصل (پیاز) نام برده شده كه برای چلوگیری از تكرار آیه را یك بار در همین جا می آوریم:

... مِنْ بَقْلِها وَ قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها ...

عنوان «بقولیات» از اسم یكى از محصولات آن یعنى «باقلا» گرفته شده است. این گیاهان به خانواده بقولیات (سبزى‏ها) كه تعلق دارند و شامل گیاهان علفى یك ساله و دایمى و درختچه‏ها و بیشه زاران و درختان مى‏شود. از مشهورترین محصولات این خانواده (سبزى‏ها) مى‏توان به باقلا، نخود فرنگى، لوبیا سبز، بادام زمینى، سویا، ماش، عدس و نخود اشاره كرد.

همچنین به این خانواده تعلق دارد غلاف میوه، شبدر - به عنوان غذاى حیوان - و از بوته‏ها مى‏توان از خاربن، پنج انگشت، اقاقیا، خلّر و درختچه‏هاى روتینون (دیرس) و خارمغیلان یاد كرد.

از نظر ارزش اقتصادى، خانواده سبزى‏ها پس از خانواده غلات قرار دارد و 500 جنس و 12000 نوع را در بر مى‏گیرد كه بخش اعظم آن به مواد غذایى سرشار از پروتئین تبدیل مى‏شود؛ از این رو سبزى‏ها براى انسان و حیوان نقش حیاتى دارند؛ چنان كه در مراحل كشت نیز به منظور تقویت زمین زراعتى براى خاك مفیدند.

قرآن كریم یكى از انواع این خانواده را به نام یاد كرده و آن « عدس» است.

عدس، سبزى یك ساله و محصولى زمستانى است. دانه‏هایش از بهترین انواع غذاهاى انسانى است. عدس از روزگاران دراز در نواحى مدیترانه و آسیاى غربى كشت مى‏شود.

6 - قِثّاء (خیار) 

آنچه كه ما بدان‏ها گیاهانى از خانواده خیارها لقب مى‏دهیم. این گیاهان مجموعه بزرگى هستند  و شامل محصولاتى چون هندوانه، خربزه، خیار و كدو - خورشتى و تنبل - مى‏شوند.

چنان كه ملاحظه مى‏كنید، این‏ها گیاهان پر اهمیتى در كشاورزى هستند؛ چه آن كه شامل گیاهانى یك ساله هستند كه مولد غذاى انسانند و بسیارى از آنها محصولاتى هستند كه مردم آنها را به صورت تازه و خام یا پخته به مصرف مى‏رسانند؛ علاوه بر آن كه از تخم آنها نیز استفاده مى‏كنند و در كشورهاى عربى و اسلامى فراوان مصرف مى‏شوند.

نظر به اهمیت و طبیعت تر و تازه آنها و درصد بالاى آبى كه در بردارند از روزگاران كهن كشت مى‏شده‏اند. كشت خربزه از حدود 4000 سال پیش در عراق مرسوم بوده است و به همین دلیل داراى انواع و اجناس فراوانى است ؛ به عنوان مثال در عراق حدود 25 نوع خربزه فقط یافت مى‏شود. بیشتر انواع زراعتى این خانواده، به ویژه در مناطق گرم، بهارى و تابستانى است.

قرآن كریم یكى از این انواع را به نام یاد كرده و آن بوته كدوست كه میوه‏اش حجیم و بزرگ بوده و بسیارى از مواد غذایى را در خود دارد؛ حتى گونه هایى كه به منظور تغذیه مناسب نیستند در طب كاربرد دارند، مانند «حنظل».

7 - بصل (پیاز)

پیاز به خانواده سوسنى‏ها تعلق دارد و سوسن هلندى، سیر و تره فرنگى و برخى گونه‏هاى دیگر از این خانواده است. این‏ها گیاهانى هستند كه به داشتن پیازهاشان معروفند. این پیازها در حقیقت اجزاى رشدكننده این گیاهان زیر سطح خاك است كه مواد غذایى در آنها جمع مى‏شود، از این رو حكم انبارهاى غذا را دارند.

این گیاهان، گیاهانى یك ساله و بیشتر هستند؛ برگ‏هایشان معمولا غیرمركب و ریشه‏ها قاعده‏اى و متوازن است. گویا اسم « بصل» از زبان عربى به زبان عبرى راه یافته است؛ چه آن كه در زبان عبرى به آن «بیزالم» مى‏گویند. شاید هم عكس این گفته صحیح باشد.

اسم پیاز در قرآن كریم در آیات مرتبط به بنى اسرائیل وارد شده است.

پیاز از گیاهان كهنسال بوده و در بسیارى از زبان‏ها به ویژه زبان‏هاى شرقى چندین اسم دارد، و همین نكته بر پیشینه زراعتش دلالت مى‏كند. خاستگاه نخستین پیاز خاورمیانه است.

در مناطق خشك عراق حدود 28 نوع پیاز وجود دارد كه به اهلى و وحشى تقسیم مى‏شوند.

8 - حنطه (گندم)

گندم از مهم‏ترین خانواده‏هاى گیاهى براى انسان از جهت شمولش بر فراوانى گیاهان چراگاهى و گیاهان تولید كننده كربوهیدرات است.

در قرآن كریم از میان این خانواده به گندم - كه از غلات است - و از «اَبّ» (سبزه، علف) یاد شده است. اسم حنطه (گندم) به صراحت در قرآن نیامده بلكه از آن به عنوان « فوم» تعبیر شده و برخى مفسران معتقدند كه در زبان بنى هاشم منظور از فوم، گندم است، و آن اسم قدیمى گندم محسوب مى‏شود؛ چه آن كه در قرآن اشاراتى به گندم یا مشابه آن از خانواده گندمیان زیر دو عنوان «سنبله»و «خبز» نیز وارد شده است.

به هر حال، گندم از محصولات زمستانى است كه مردم از روزگاران دور با كشت آن آشنا بوده‏اند.

9

- خردل

در آیه 47 سوره مباركه انبیا این چنین می فرماید:

... وَ إِنْ كانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ‏ أَتَیْنا بِها ...  

خردل، گیاه یك ساله آسیایى است كه با فصول سرد سازگار است. از بذر آن به عنوان ادویه استفاده مى‏شود؛ چنان كه داروى خارجى تسكین دهنده درد و داروى بندآورنده تهوع  نیز محسوب مى‏شود.

قرآن كریم از دانه خردل به عنوان ضرب المثل در كوچكى حجم یاد كرده است.

10 - ریحان (مورد)

آیه 89 سوره مباركه واقعه از این گیاه این چنین یاد می كند:

فَرَوْحٌ وَ رَیْحانٌ‏ وَ جَنَّةُ نَعیم‏

به آن گیاه «یاس» نیز گفته مى‏شود. خانواده ریحان‏ها درختچه‏ها و بوته هایى را در بر مى‏گیرد كه به واسطه غددى كه در برگ‏هایشان موجود است، روغن‏هاى معطر را مى‏پراكنند. مورد، گیاهى اقتصادى و زینتى است كه به ندرت یافت مى‏شود و از آن به اسم در قرآن كریم یاد شده است.

11 - تین (انجیر)

انجیر به خانواده توت‏ها تعلق دارد و حدود 550 گونه را شامل مى‏شود كه حدود 1000 نوع آن در مناطق استوایى و معتدل كشت مى‏شود. درخت توت خود از انواع این خانواده محسوب مى‏شود.

درخت انجیر داراى میوه‌هایى لذیذ و مغذى است و نزد عرب و مردم مشرق زمین شناخته شده است. برخى از مفسران در تعیین برگ‏هایى كه آدم و حوا با آن خود را پوشانیدند بر این عقیده‏اند كه آن برگ‏ها، برگ درخت توت یا انجیر بوده است.

گیاه انجیر، تنها گیاهى است كه سوره‏اى از قرآن كریم بدان نام گذارى شده است؛ اگر چه یكى از سوره‏ها نیز به اسم جزیى از اجزاى نخل نام گزارى شده، و آن سوره «مسد» است كه به معناى «لیف درخت خرما» مى‏باشد - كه خود جزیى از نخل است - . در مقابل، پنج سوره به اسم حیوانات نام گذارى شده است:  نمل (مورچه) ؛ نحل (زنبور عسل) ؛ عنكبوت ؛ انعام (چهار پایان) ؛ بقره (گاو ماده)

12 - گیاه سدر

در آیه 28 سوره مباركه واقعه می فرماید: فی‏ سِدْرٍ مَخْضُود

این گیاه چهار مرتبه نامش در قرآن كریم تكرار شده سدر گیاهى شرقى است كه در كشور عراق فراوان است و به سادگى از طریق بذر تكثیر مى‏شود. سدر، گونه‏هاى مختلفى دارد و میوه‏ها‌شان هم متفاوت است؛ برخى از آنها لذیذ و زود هضم مى‏باشد و برخى پست و بى ارزش.

به طور كلى میوه‏هاى سدر از ارزش غذایى كمى برخوردار بوده و هسته میوه آن بزرگ و سخت است. به وفور در زمین‏هاى حاصل خیز و نواحى صحرایى یافت مى‏شود و مقاومت خوبى در برابر آب و هواى نامساعد دارد. تمامى این ویژگى‏ها، از آن درختى معروف، و عزیز نزد عرب و مردم شرقى ساخته است.

13 - گیاه اثل

در آیه 16 سوره مباركه سبأ جنین می خوانیم:

بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتَیْهِمْ جَنَّتَیْنِ ذَواتَیْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَ أَثْلٍ‏ وَ شَیْ‏ءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلیلٍ

این گیاه همان گیاه «گز» است. برگ‏هایش كوچك است و در نواحى صحرایى و مناطق بی آب و علف مى‏روید و سایه آرامشى را براى قافله‏هاى خسته از صحرانوردى فراهم مى‏آورد؛ چنان كه برگ‏هاى ساده‏اش یكى از غذاهایى است كه به خوراك شتران مى‏رسد.

14 - طلح (= خار مغیلان)

خداوند در آیه 29 سوره مباركه واقعه از این گیاه یاد كرده است:

وَ طَلْحٍ‏ مَنْضُود

طلح به خانواده بقولیات (سبزى‏ها) تعلق دارد. طلح از گیاهان ساقه دار (درختى) و درختچه‏اى محسوب مى‏شود. برگ‏هاى پرمانند و مركب دارد و گاه خارهایى نیز در آن دیده مى‏شود. از مثال‏هاى دیگر این دسته از گیاهان باید از اقاقیا، یاسمن هندى و درخت ابریشم هندى یاد كرد.

این گیاهان بیشتر در مناطق گرم مى‏رویند، گیاهانى هستند كه فواید اقتصادى زیادى دارند؛ برخى مثل اقاقیا مولد «صمغ عربى» هستند و برخى دیگر از پوستشان در صنعت پوست پیرایى استفاده مى‏شود و بعضى نیز در صنعت عطر سازى (اسانس) به كار مى‏آیند؛ علاوه بر آن كه گیاهان سایه‏دار و داراى چوب [براى سوخت‏] نیز محسوب مى‏شوند.

15 - كافور

واژه كافور در آیه 5 سوره مباركه دهر چنین آمده است:

إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُورا

گیاه شناسان مى‏گویند كه اسم علمى كافور eucalyptus glabulus است، كه در این صورت از گونه‏هاى گیاهى اكالیپتوس كه به واسطه بوى معطر شدیدشان معروفند، محسوب مى‏شود؛ هم از این جهت مسلمانان از كافور جهت خوشبوسازى كالبد مردگان پس از غسل استفاده مى‏كنند.

خاستگاه گیاهان اكالیپتوس كشور استرالیاست؛ عجیب آن كه عرب و مسلمانان از روزگاران دور با آن آشنا هستند؛ حال آن كه كشف قاره استرالیا به 300سال نمى‏رسد. این مسئله سبب مى‏شود تا در خاستگاه آن دچار شك و تردید شویم. یا شاید عرب و مسلمانان به جزایر نزدیك استرالیا كه اكالیپتوس در آنها مى‏روییده دسترسى داشته‏اند و از آن جزایر این درختچه‏ها را وارد كرده‏اند.

سخن پایانى‏ 

از آنچه گذشت به روشنى آشكار مى‏شود كه قرآن كریم به گیاهان، به ویژه گیاهان زراعى كه داراى منافع اقتصادى هستند توجه زیادى نشان داده است؛ و آن جا نیز كه متعرض گیاهان غیرزراعى شده، اهداف خاصى چون تشویق یا ترساندن (بندگان )را در نظر داشته است.

همچنین مشاهده مى‏شود كه قرآن كریم از یادكرد گیاهان زراعى متداول در جزیرة العرب و سرزمین‏هاى همجوار آن جز به ندرت خارج نشده و بر گیاهان شناخته شده نزد ساكنان آن تأكید ورزیده است؛ اهتمام كردن بدین امر به حدى است كه به برخى از آنها یعنى «تین» و «زیتون» سوگند یاد كرده است.

برگرفته از مقاله جلیل ابوالحب

شبكه تخصصی قرآن تبیان