اهمیت شایعات

نگاهی به نمایش ”‌شایعات”‌ نوشته نیل سایمون و کارگردانی رحمان سیفی آزاد

حالا و به فاصله کوتاهی پس از اجرای "پسران آفتاب"، به کارگردانی سیامک صفری، رحمان سیفی آزاد کمدی شایعات را در تالار استاد سمندریان تماشاخانه ایرانشهر به اجرا درآورده است. گرچه کمدی های نیل سایمون را  آینه تمام نمای جامعه نوپای امریکا می دانند  که با پاک کردن رنگ و لعاب از جامعه امروز امریکا و با ورود به روابط انسانی و خانوادگی این جامعه، تماشاگران خود را در موقعیت‌های کمیک شگفت آور قرار می‌دهد و وابستگی چشمگیر خود او به فضای تئاتر برادوی و استندآپ کمدی های امریکایی او را به تمامی، نمایشنامه نویسی صاحب جغرافیا کرده است، اما توجه  سایمون به ویژگی های ساختاری مشترک جوامع مدرن و دغدغه های نوین آدمی برای تنازع بقا در هزاره سوم آثار او را، نه تنها برای مخاطب امریکایی، که برای مخاطبان سایر کشورها و فرهنگ ها نیز جذاب، قابل فهم و لذتبخش کرده است.

در نمایشنامه "شایعات"، که با ترجمه مشترک بهروز محمودی ‌بختیاری و مینا رضاپور پاییز سال گذشته منتشر شد، داستان دارای طنز موقعیت و کلامی توام با هم است. اگرچه در "شایعات" نیز همانند بیشتر نمایشنامه های سایمون،  برخی ویژگی های جامعه آمریکایی، به لحاظ مضمونی و کلامی، در موقعیتی کمیک به تصویر کشیده شده است، اما برای مخاطب ایرانی نیز کاملا ملموس و قابل درک است. در شب سالگرد ازدواج چارلی و مایرا، مایرا مفقود شده و چارلی که معاون وزیر است، پیش از رسیدن مهمان ها ظاهرا به طرف خود شلیک می کند، اما تیر تنها به لاله گوشش آسیب می رساند. مهمان ها یکی یکی سر می رسند و در برخورد با آنچه اتفاق افتاده، واکنش های متفاوتی نشان می دهند.

نمایشنامه "شایعات"، همانگونه که از اسمش پیداست، به موضوع رواج شایعه ها در جامعه می پردازد؛  شایعاتی که دهان به دهان می چرخند و همه اقشار جامعه را دربرمی گیرند، از معاون وزیر و همسرش گرفته تا نامزد انتخابات سنای ایالتی. از یک شومن برنامه های آشپزی تلویزیونی گرفته تا یک پلیس ساده، همه و همه درگیر بازار داغ حرف های در گوشی اند که دایما آن ها را در مقام پاسخگویی و دفاع از خویشتن تا پنهانکاری های مداوم قرار می دهد. تیغ تیز نیل سایمون در "شایعات"، بورژواها را هدف گرفته است؛ از همین رو  شخصیت های "شایعات" همگی آدم های جدی ای هستند که در موقعیتی کمیک قرار می گیرند. آن ها که هرکدام صاحب موقعیت ممتاز اجتماعی و سیاسی اند، در مواجهه با شرایط پدید آمده در منزل چارلی، هراسان و مستاصل، روی دیگر سکه خود را به نمایش می گذارند و همین روی دوم سکه است که آن ها را به شکل موجوداتی تهی، زبون و فاقد شعور به مخاطب می نمایاند. به دلیل حجم انبوه شوخی های کلامی و موقعیتی، شاید بتوان "شایعات" را نمونه ای امروزی از کمدی فارس دانست. (گرچه مفهوم فارس در طول تاریخ تئاتر تغییرات زیادی داشته، اما امروز بیشتر به گونه ای از کمدی اطلاق می شود که در آن شخصیت های اغراق شده در موقعیت های اغراق آمیز قرار می گیرند و خنده می آفرینند) گرچه در نمایشنامه به شکل هوشمندانه ای از ایجاد موقعیت های دم دستی و سهل انگارانه برای ایجاد کمدی خودداری شده و نیل سایمون با استفاده از ظرفیت های اجتماعی و فرهنگی و نیز خاستگاه های تک تک  شخصیت های نمایش و به مدد دیالوگ های مسلسل و پینگ پونگی میان شخصیت ها، شوخی های نمایش را شکل داده است، هرکدام از شخصیت ها شناسنامه خود را دارند و به واسطه همان شناسنامه دست به عمل  می زنند؛ از همین رو شوخی های ایجاد شده از سوی هر کدام از آن ها کاملا با دیگران متفاوت بوده و شکلی منحصر به فرد پیدا می کنند. کن و کریس ( با بازی احمد ساعتچیان و رویا میرعلمی)، که هر دو وکیل اند، به شکلی تمسخرآمیز جدی تر از دیگران به نظر می رسند و لن و کلر ( با بازی مجید صالحی و نگار عابدی) شکلی اغراق آمیز از یک دلال پولدار مالیاتی و همسرش را به نمایش می گذارند. گلن و کاس (با بازی سعید چنگیزیان و فهیمه امن زاده) شخصیت هایی قابل ترحم اند از یک سیاست باز درجه دو و در دیگر سو ارنی ( با بازی جواد عزتی) شومن بی مایه برنامه های آشپزی تلویزیون قرار دارد که نمادی  است از حضور  ابتذال رسانه ای در لایه های مختلف جامعه (امریکایی) و پلیس ( با بازی بهرام افشاری)، که هرچند می کوشد جدی و وظیفه شناس به نظر برسد، اما او هم به همان اندازه دیگران در مضحکه حباب های بورژوا غرق شده است.

اما در اجرا، به نظر می رسد رحمان سیفی آزاد کوشیده است تا مگر در مواردی که بعد به آن ها خواهم پرداخت، همچنان بار کمدی نمایش بر عهده کنش و واکنش های برآمده از متن باشد و بازیگران تلاشی برای اینکه به شکل کمدی بازی کنند و به این طریق از تماشاگر خنده بگیرند، نکنند. هرچند علیرغم همه این تلاش ها، گاه  آنچه موجب خنده تماشاگران می شود، خصوصیات بازیگری جواد عزتی و به ویژه مجید صالحی است. مجید صالحی به شکلی کاملا غیراتفاقی و تکرارشونده در طول نمایش، بیش از آنکه درگیر بازنمایی شخصیت لن باشد، به تلفیق لن-صالحی دست می زند و گرچه در گرفتن خنده از تماشاگران موفق است، اما به مرور از خصوصیات شخصیتی حسابدار مالیاتی، که از راه پس و پیش کردن اطلاعات مالیاتی چارلی به پول و پله رسیده است، دور می شود.

اگر از تپق های گاه و بی گاه احمد ساعتچیان و خنده های مهارناپذیر رویا میرعلمی در حین اجرا بگذریم،  بازیگران نمایش یکدست و روان بازی می کنند و با مدیریتی ستودنی، انرژی بازی از ابتدا تا پایان نمایش، اجازه احساس خستگی  و دلزدگی به مخاطبان نمی دهند.

"شایعات"  اجرایی تقریبا وفادارانه به متن است. به‌جز برخی حذف ها برای کوتاه کردن زمان نمایش و تبدیل نمایش به یک پرده (اصل نمایشنامه در دو پرده به نگارش درآمده است)، بقیه نمایش کم ‌و بیش مطابق متن اصلی پیش رفته است، اما متاسفانه  دقیقا به روال رایج این سال‌ها برخی شوخی‌های سیاسی روز و اینجایی در آن وارد شده است. از بازی های تکراری با کلمات و ایجاد سوءتفاهمات شنیداری گرفته تا مثلا اشاره به یک برنامه تلویزیونی به نام زلال افکار یا روزنامه ای به نام کیتون، که کاملا ما به ازاهای این زمانی و این مکانی دارند. پذیرفتنی است که نمایشنامه "شایعات" قابلیت بسیار زیادی برای این‌جور شوخی‌ها داشته و این قابلیت وسوسه‌کننده‌ای در تئاتر این سال ها  برای خنده بیشتر گرفتن از تماشاگر و پرکردن صندلی‌هاست، اما از آنجا که نمایشنامه خود براساس ایجاد موقعیت های اغراق شده مضحک،  به شدت در ایجاد لحظات کمیک از ابتدا تا پایان نمایش موفق است، اصولا نیازی به ورود شوخی هایی از این دست به نمایش احساس نمی شود.

یکی از مهمترین نکات قابل اشاره در اجرای نمایش "شایعات"، طراحی صحنه کاربردی آن است. داستان نمایش در سالن خانه مجلل چارلی و مایرا می گذرد و در سالن ظاهرا همه چیز برای برگزاری مهمانی آماده است. طراحی دوسویه صحنه به تماشاگران امکان ایجاد ارتباط بصری کاملی با نمایش داده است؛ هر چند که ثقل اجرا در دو انتهای صحنه، گاه باعث ایجاد خستگی در تماشاگرانی که در سوی مخالف نشسته اند، خواهد شد، اما منوچهر شجاع با شناخت دقیق از نیازهای صحنه برای اجرای این نمایش، در ایجاد فضای مورد نظر کاملا موفق عمل کرده است.