حبط اعمال یا ظلم؟!

آیا حبط اعمال منافى عدل الهى نیست؟

پاسخ:

مشهور است كه متكلمین شیعه و اشاعره منكر احباط و معتزله معتقد به آن می باشند. از سوی دیگر بدون شك بر اساس آیات متعدد قرآن احباط در بعضی موارد ثابت می باشد مانند احباط اعمال كسی كه مرتد گشته و بدون توبه می میرد. برای فهم درست مسئله باید دقت نمود كه احباطی كه شیعه منكر آن است به چه معنا است و آنچه آیات الهی اثبات می كند چیست؟

ابتدا دیدگاه معتزله كه معتقد به احباط می باشند بیان می شود یعنی همان دیدگاهی كه شیعه منكر آن شده است.

معتزله معتقد بودند كه بین هر گناه و هر عمل صالحی رابطه احباط است اما در نحوه رابطه آنها دیدگاه های مختلفی داشتند:

1- گناهان زیاد حسنات كم را نابود می كند بی آنكه حسنات تأثیری در كم شدن گناهان داشته باشد پس اگر كسی گناهانش بیش از اعمال صالحش باشد تنها همان گناهان برای او ثبت می شود.

2- گناهان زیاد حسنات كم را نابود می كند ولی به میزان حسنات از گناهان كم می شود.

در هر دو نظر بالا تقدم و تأخر گناه و عمل صالح مطرح نیست.

3- گناه متأخر مطلقا (چه كم چه زیاد) عمل صالح متقدم را نابود می كند.

نظر اول و سوم موجب ظلم است زیرا عمل صالح هیچ تأثیری نداشته و هیچ انگاشته شده است. اما نظر دوم در عین اینكه ظلم نیست با آیات متعددی كه دلالت بر ثواب اعمال صالح مطلقا (حتی در فرض وجود گناه) دارد منافات پیدا كرده و لازمه آن خلف وعده توسط خدای متعال است.

شیعه چنین احباطی را منكر شده یعنی رابطه احباط بین هر گناه با هر عمل صالحی كه منجر به ظلم یا خلف وعده الهی می شود.

اما آیات قرآن نوع دیگری از احباط را اثبات می كند كه متكلمین شیعه نیز آن را پذیرفته اند. به عنوان نمونه چند آیه ذكر می شود:

1- «من یرتدد منكم عن دینه فیمت و هو كافر فأولئك حبطت اعمالهم فی الدنیا و الآخره» (بقره، 217) و كسانی از شما كه از دین خود برگردند و در حال كفر بمیرند آنان كردارهایشان در دنیا و آخرت تباه می شود.

2- «لئن اشركت لیحبطن عملك» (زمر، 65) اگر مشرك گردی عمل تو تباه می گردد.

مرحوم علامه در بحث مفصلی درباره حبط اعمال برای رد نظریه معتزله دو دلیل ذكر كرده اند:

اول:

خداوند می فرماید «و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا عسی الله ان یتوب علیهم و الله غفور رحیم» (توبه، 103) و دیگرانی هستند كه به گناهان خود اعتراف كرده و كار شایسته را با كار دیگری كه بد است در آمیخته اند. امید است خدا توبه آنان را بپذیرد كه خدا آمرزنده مهربان است.

این آیه به وضوح بیان می نماید كه اعمال انسان مختلف است (بعضی گناه و بعضی عمل صالح است) و تا الحاق توبه الهی، به حال خود باقی می ماند و این یعنی عدم احباط.

اگر كسی رابطه مولویت و عبودیت را بطور كامل با خدا قطع كند اعمال صالحش موجب سعادت (دنیوی و اخروی) او نمی شود. باید توجه داشت كه استحقاق حبط عمل بواسطه كفر و امثال آن هنگام صدور عصیان از اوست ولی حتمیت آن هنگام موت است

اعمال در سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی انسان مۆثر است. «فمن اتبع هدای فلا یضل و لا یشقی و من اعرض عن ذكری فان له معیشه ضنكا و نحشره یوم القیامه اعمی» (طه، 123و124) هر كس از هدایتم پیروی كند نه گمراه می شود و نه تیره بخت، و هر كس از یاد من دل بگرداند در حقیقت زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت و روز رستاخیز او را نابینا محشور می كنیم.

سبب اصلی تأثیر اعمال در سعادت و شقاوت در سوره محمد آیه یازدهم چنین بیان می شود: «ذلك بأن الله مولی الذین آمنوا و ان الكافرین لا مولی لهم» چرا كه خدا سرپرست كسانی است كه ایمان آورده اند ولی كافران را سرپرست (و یاری) نیست.

بنابراین اگر كسی رابطه مولویت و عبودیت را بطور كامل با خدا قطع كند اعمال صالحش موجب سعادت (دنیوی و اخروی) او نمی شود. باید توجه داشت كه استحقاق حبط عمل بواسطه كفر و امثال آن هنگام صدور عصیان از اوست ولی حتمیت آن هنگام موت است.

پس شیعه معتقد به احباط به معنای معتزلی نیست ولی حبط به معنایی كه در آیات قرآن بیان شده مورد قبول بوده و منجر به ظلم نمی شود.

منبع: سایت آل البیت