بازدید از عصارخانه شاهی اصفهان
جمعی از کاربران انجمن نصف جهان، در روز 26 شهریور ماه با همکاری دفتر تبیان اصفهان، بازدیدی را از عصارخانه شاهی اصفهان، به عمل آوردهاند. این بنای تاریخی، یكی از جاذبه‌های كم نظیر گردشگری اصفهان به شمار می‌رود.
در میدان امام اصفهان، اثری گمنام داریم که در شکوه و عظمت آثاری مانند مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و عالی‌قاپو، محو شده است. بنایی که اگرچه خود، تاریک و بی‌فروغ است، اما روزگاری مایه روشنایی چراغ‌های خانه‌های ایرانیان و حتی محافل شاهانه بوده است. بنایی کهن‌سال و پر رمز و راز، سرشار از گلایه از این همه، بی توجهی.
عصارخانه شاهی و عصارخانه‌های دیگر، بناهای کم اهمیتی نبوده و نیستند. در واقع، همان گونه که امروز قلب صنعت ایران در دست‌های اصفهان می‌تپد، در زمان‌های گذشته نیز از لحاظ صنعتی، مقام نخست را دارا بوده است.
اگرچه در کاشان و برخی دیگر از شهرهای کویری نیز می‌توان عصارخانه‌هایی یافت، اما بدون شک، معروف‌ترین عصارخانه‌ها متعلق به اصفهان است. چهار عصارخانه کوچه جهودها، شیخ بهایی، شاهی و پاسنگ در اصفهان باقی است.
عصارخانه (حصارخانه) در شهرهای قدیم ایران، به آسیاب‌های مخصوصی اطلاق می‌شد که از آن‌ها برای خرد کردن مواردی چون سنگ و زردچوبه و فلفل و امثال آن استفاده می‌شد. عصارخانه عبارت از محوطه‌ای بود که در وسط آن، دو قطعه سنگ گرد بر روی هم قرار داشت و این دو قطعه سنگ، از یک طرف با اهرمی به یک رأس چهارپا، مثل الاغ یا شتر یا قاطر یا اسب متصل بود. با حرکت کردن حیوان، که به صورت دورانی صورت می‌گرفت، سنگ رویی آسیاب به حرکت درمی‌آمد و با گردش این سنگ، آنچه از موادی که به وسط سنگ مزبور ریخته می‌شد، نرم می‌گردید.
شگفت انگیزی نحوه عملکرد عصارخانه‌ها و همچنین منحصر به فرد بودن آن، سبب شده عصارخانه به عنوان یکی از جاذبه‌های بکر گردشگری کشور به شمار آید؛ با این وجود، آنچنان که شایسته این مکان‌های شگفت انگیز است، تا کنون تلاشی برای معرفی آن‌ها در سطح جامعه صورت نگرفته است.
در گذشته به کسی که از دانه‌های روغنی نظیر: خشخاش، کیکج (منداب)، بیدانجیر (کرچک)، برزک، کافشه و ... روغن می‌گرفته است، عصار و به این شغل، عصاری می‌گفتند. در قدیم، عصاری یکی از مشاغل مهم بشمار می‌رفته است.
به عقیده باستان‌شناسان و بر حسب قراین و شواهد به دست آمده، تولید روغن از دانه‌های گیاهی در ایران از حدود 7 هزار سال پیش وجود داشته و به صورت ابتدایی و با ابزارهای ساده تهیه می‌شده است. استفاده از روغن تولید شده از عصارخانه‌ها در مساجد، مکتب خانه‌ها و منازل باعث شده بود که این بناها نزد مردم، محترم و مقدس باشند.
درباره تقدس عصارخانه نزد مردم، گفته شده که چون تیرهای چوبی عصارخانه معمولاً 10 تا 12 متر طول داشتند و جابجایی و حرکت دادن آن‌ها در کوچه‌های تنگ و پرپیچ شهر دشوار بوده است، هر جا که حرکت تیر چوبی با دیوار یا مانعی برخورد می‌کرده است، آن جا را تخریب می‌کردند. این خسارت‌ها نه تنها اعتراضی از جانب مالکان ساختمان‌ها و عمارت‌ها به همراه نداشت، بلکه صاحب‌خانه، این تخریب را مبارک قلمداد می‌کرد و به خاطر آن، سور (مهمانی) می‌داد.
«عصارخانه شاهی» اصفهان با مساحت تقریبی 500 مترمربع و زیربنای 850 متر مربع، یکی از آثار مهم تاریخی و گردشگری اصفهان است که در بازار بزرگ اصفهان، در ابتدای بازار مخلص (بازار مرکزی طلا) قرار دارد.
از سال 1340 تا سال 1349 برای حرکت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب، از موتور برق استفاده شده و بعد از آن زمان، به دلیل صنعتی شدن این حرفه و وجود تجهیزات مکانیزه، ادامه کار مقرون به صرفه نبوده و عصارخانه به مدت 30 سال تعطیل شده است؛ تا اینکه در سال 1379 سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، عصارخانه را از مالک اعیانی آن خریداری و از سال 1380 تا 1382 اقدام به مرمت و ساماندهی آن نموده است.
با توجه به پیشنهاد اعضای انجمن، تصمیم گرفتیم بازدیدی از این مکان داشته باشیم تا بیشتر با این اثر تاریخی ناشناخته آشنا شویم. به همین منظور روز 26 شهریور ماه که البته مصادف با میلاد آقا امام رضا (ع) هم بود، در انجمن مورد توافق قرار گرفت و ساعت 16، دوستان محترم روبروی ورودی بازار قیصریه در میدان امام، حاضر شدند.
وارد بازار شدیم و پس از چند دقیقه پیاده‌روی به ورودی بازار طلا رسیدیم، در میان مغازه‌های طلافروشی، درب کوچکی بود که روی آن نوشته شده بود عصارخانه شاهی، وارد شدیم و با بنایی بسیار جالب و تاریخی و البته در زمان خودش صنعتی روبرو شدیم.
راهنمای محترم درباره قدمت این مکان و نحوه فعالیت و روغن گیری در این کارخانه کوچک توضیحاتی ارائه دادند و پس از آن، دوستان مشغول بازدید و تصویربرداری شدند. گزارشات حاضران در این برنامه را که با همکاری دفتر تبیان اصفهان و انجمن نصف جهان برگزار شده است، می‌توانید در تاپیک مربوطه در انجمن دنبال کنید.
گزارش و عکس: س. آهکی
