آداب سخن از دیدگاه شاعران
در متون ادبی و فرهنگ گذشته ما، پرگویی، زایل کننده عقل و سکوت به موقع، سبب آرامش روان و پرورش فکر معرفی شده است.
پرحرفی، نشانه کم خردی فرد است و گاهی خود شخص نیز از بیان نابجا و بیش از حد در گفتار خود به رنج و پشیمانی می‌افتد.
صائب تبریزی، بارها در دیوان خود، خموشی و کم‌گویی را ستوده است. از نظر صائب، اگر شخصی بخواهد بزرگی عقل خویش را در جمعی حفظ کند، سخن را کم کند تا به وسیله این موازنه، از صفت کم خردی در امان بماند:
شکـــوه عقل را بسیاریِ گفتار کـــم سازد
دو لب را در نظرها خامشی تیغ دودم سازد
به عقیده این شاعر بزرگ، خاموشی، بهترین پاسخ ابلهان و هرزه گویان است، چنان که خود می‌گوید:
خموشی خوب می‌گوید جواب هرزه گویان را | نسیم بی ادب را غنچه‌ای تصویر می‌سازد |
پیام متن:
سینه‌ها را خامشـــی گنجینه گـــوهر کند | یاد دارم از صـــدف این نکته سربسته را |
صائب:
آن کس که به قرآن و خبر زو نرهـــی | آن است جوابش که جوابش ندهی |
سعدی و خاموشی به موقع و رهایی از سرزنش دیگران
سعدی در گلستان، خاموشی بجا را عامل دور شدن از سرزنش دیگران می‌داند و در این باره چنین حکایت می‌کند: «بازرگانی در تجارت، هزار دینار زیان دید و به پسر خود سفارش کرد که این موضوع را با کسی در میان نگذارد. وقتی فرزند سبب را پرسید، بازرگان مصلحت این کار را این گونه عنوان کرد که بیان کردن این ضرر، سبب دو برابر شدن غم و اندوه می‌شود: یکی به دلیل از دست رفتن سرمایه و دیگری به سبب سرزنش همسایه».
پیام متن:
مگوی انده خویش با دشمنان | که لاحول گویند شادی کنان |
سعدی و رعایت فصاحت و پرهیز از تکرار سخن
یکی از آداب سخن گفتن در ادب فارسی، پرهیز از تکرار سخن است. سعدی در گلستان آورده است: «سحبان بن وائل، فردی بود بی‌همتا در خوش سخنی و نیک گفتاری و دلیل آن، این بود که اگر یک سال برای مردم سخن می‌گفت، یک کلمه را دو بار بر زبان نمی‌آورد و اگر باز می‌خواست همان کلمه را به زبان بیاورد، کلمه‌ای هم معنی آن می‌گفت، نه خود آن واژه را».
سخن گرچه دلبند و شیرین بود | ســـزاوار تصدیق و تحسین بود |
چــــو یک بار گفتی مگو بازپس | که حلوا چو یک بار خوردند، بس |
پیام متن:
پرهیز از تکرار در سخن، در مواقع غیر ضروری و تنوع در سخن در صورت تکرار، موجب فصاحت و زیبایی سخن است.
پرهیز از شتاب‌زدگی در پرسش
گاهی با صبرپیشگی در پرسیدن، خودمان می‌توانیم به پاسخ برخی مسائل برسیم.
حکایت است كه: «روزی لقمان حکیم نزد داوود (علیه‌السلام) رفت. در حالی که او به ساختن زره مشغول بود و لقمان تا آن زمان زره ندیده بود. از دیدن آن تعجب کرد و خواست از داوود (علیه‌السلام) سۆال کند که چه چیزی می‌سازد، ولی بهره‌مندی او از حکمت موجب شد که چیزی نپرسد و منتظر بماند تا ساخت زره تمام شود. داوود برخاست و آن را بر تن کرد و گفت: زره لباس خوبی برای جنگ است، در این وقت لقمان گفت: سکوت حکمت است و کسی هم که به آن عمل کند، کم است».
سخن‌دان پرورده پیــــر کهن | بیندیشد، آن‌گه بگــــوید سخن |
مـــزن بی تأمل به گفتار دم | نکو گوی، اگر دیر گویی چه غم |
سعدی
پیام متن:
اگر گاهی در پرسیدن شتاب نکنیم، پاسخ خود را به مرور زمان خواهیم یافت.
پرهیز از سخن نابجا
بسا دشمنی‌ها و کینه‌ها که با سخنی نابجا شکل می‌گیرند و با سکوتی به موقع یا سخنی منطقی، برطرف می‌شوند. گاه نیز ریشه برخی اختلاف‌های عمیق، گفتاری ناروا و خاستگاه روابط اجتماعی ناشایست، سخنی باطل است.
مولوی می‌گوید:
نکتــه‌ای کان جســـت ناگـــه از زبان | هم چو تیری دان که جست از آسمان |
وا نگــــردد از ره آن تیـــر ای پســــر | بند بایــــد کــــــرد سیلی را ز ســـــر |
چون گذشت از سر، جهانی را گرفت | گــــر جهان ویــــران کند، نَبوَد شگفت |
پیام متن:
با کنترل زبان و پرهیز از سخن نابجا می‌توان راه بسیاری از دشمنی‌ها و اختلاف‌ها را سد کرد.
رعایت احترام، هنگام سخن گفتن دیگران
هیچ کس از اینکه میان کلام او دیگری سخن بگوید، خرسند نمی‌شود و این کار را بی‌ادبی و بی‌نزاکتی می‌داند. پس شایسته است آنچه برای خود نمی‌پسندیم، برای دیگران نیز نپسندیم و بدون ضرورت، گفتار کسی را قطع نکنیم.
پیام متن:
سخن را سَرست ای خردمند و بن | میاور ســخن در میان سخُن |
خداوند تدبیـــر و فرهنگ و هــوش | نگوید سخن تا نبیند خموش |
گلستان سعدی
منبع: hawzah.net
