نفوذ شیوههای اروپایی
در هنر قاجار دو شیوه مختلف تاثیرگذار بود:
نخست، تاثیرپذیری از شیوه های اروپایی است که از اواخر سده ی یازدهم هجری قمری آغاز شده بود و توسط فرزندان و نوادگان همان هنرمندان استمرار یافت، مانند تداوم شیوه ی نگارگری محمد زمان توسط پسرش محمدعلی، .
دوم شیوه های دیگر نقاشی، نظیر شیوه رنگ و روغن که از اواخر سده ی یازدهم آغاز شده بود و همچنین تزئینات لاکی در قالب قلمدانها و جلدهای منقوش که تا قرن دوازهم، اما نه به وسعت قرن سیزدهم، ادامه داشت.
دیوانهای مصور تاریخی و نیز تک چهره نگاری به شیوه محمدعلی و معاصرانش ، برای برخی از حامیان آن ادامه یافت. هرچند سایه-روشن کاری افراطی در برخی از این آثار کیفیتی خفه به آنها بخشیده است ، ولی به هر تقدیر ، شناخت و بهره برداری آنان از نور (از یک منبع مستقل و منفرد) برای بیان فضای سه بعدی معرفی می کند.
در طول سده دوازدهم موضوعات و ترکیب بندی های اروپایی مورد توجه بسیار بود و شاید دیوانها و مرقعاتی که نادر شاه با خود از هند آورده بود1 در این امر بی تاثیر نبوده است.
در مجموع بذر نقاشی دوره ی قاجار در سده ی دوازدهم هـ.ق هم فراهم بود، ولی ثبات سه دوره طولانی ، فتحعلیشاه ، محمد شاه و ناصرالدین شاه، لازم بود تا این بذر به بر نشیند.
بسیاری از نقاشیهای رنگ و روغن دوره فتحعلیشاه و بعد از آن در دسترس اند. اغلب این نگاره ها در قسمت فوقانی به صورت جناقی شکل گرفته اند تا برای تاقچه ها و دیوارهایی با همان شکل مناسب باشند.
بسیاری از این نگاره ها با موضوعهایی نظیر رقاصه ها و مجالس بزم و رزم برای قهوه خانه ها و مجموعه های شخصی ساخته می شدند و چهره های شاهزادگان و موضوعهای تاریخی برای کاخهای شخصی .
نگارگر پرده " شاهزاده قجری و خدمه" تمام ویژگیهای نقاشیهای اوایل سده سیزدهم هجری را در خود جای داده است. بیان آزاد کوه ها و حالتهای برگ درختان در دوردست و فضای تعریف نشده دشت پشت سر شاهزاده معرف عمق در تصویر است. سایه –روشن کاری روی چهره و دستها نشان از آگاهی هنرمند نسبت به حجم پردازی است .
با وجود این ، نگاره مرکب از سطوحی است که از رنگهای درخشان ، نوارهای تزئینی الماس، مروارید، زمرد و کمربند یاقوت نشان ، بازوبند و حاشیه های زینتی تشکیل شده است.
اگرچه این پرده ها جذابیت خاص خود را دارا هستند ، حالت روبرونمای اندامها چیزی را فراتر از صورت ظاهر آنها نمایان نمی سازد.
پی نوشت:
1- نادرشاه چهارصد تا از این دیوانها را به آستان قدس رضوی اهدا کرد.
سمیه رمضان ماهی
بخش هنری تبیان
منابع:
نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران
نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین
نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت