مرقع سازی

پادشاهان و شاهزادگان خواهان چنین مجموعه های زیبا بودند. مرقع سازی با حمایت حکومت صفوی به صورت شاخه ای از هنرهای تصویری همچنان ادامه یافت و هنرمندان هر دوره به ویژه با نگارش دیباچه ای بدان مرقعی فراز آوردند و این سنت در دوره قاجار هم پیگیری شد.

دوره اول: دوره فتحلیشاه و محمدشاه

امروزه مرقعاتی در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می شود که محصول دوره های مختلف هنر تصویرسازی و خطاطی ایران است . به عنوان نمونه یک مرقع خط نقاشی به تاریخ 1212هـ.ق در کاخ گلستان به شماره 1473 محفوظ است که تنظیم کننده و پدیدآورنده آن مهر علی است و دربردارنده نقاشیهای آبرنگ از سلاطین قاجار، زند و افشار و صفوی است و حدود بیست قطعه نقاشی و بیست قطعه خطاطی دارد.

زین العابدین اصفهانی در زمان فتحعلیشاه و به سال 1235هـ.ق مرقعی پدید آورد که ویژگی و شاخصه مذهبی داشت و دربردارنده شانزده قطعه نقاشی آبرنگ از کعبه، شمایل حضرت رسول و امام علی و حسنین ، پیامبران اللالعزم و غیره بود. در این مرقع شش قطعه خط نسخ نیز وجود دارد.

محمدباقر و مهرعلی و میرزابابا در تاریخ 1218هـ.ق مرقعی ترتیب دادند که 76 نقش و تصویر دربرداشت و تصاویر آن در نهایت استحکام و پختگی به ویژه در پیکرنگاریها و گل و مرغ به قلم استادان یادشده بود.

میرزا محمد علی شیرازی به سال 1253 مرقعی مرکب از قطعا مختلف خط و دو قطعه نقاشی آبرنگ تصویر فتحعلیشاه سوار بر اسب در شکارگاه و دیگری تصویر محمدشاه در لباس رسمی کار میرزا احمد نقاش باشی و قطعات نقاشی دیگر از میرزاهادی شیرازی و استاد آقازمان و محمدصادق فراهم آورد.

دوره دوم: دوره ناصری

مرقع سازی در زمان ناصرالدین شاه به دلیل علاقه وی بدان از توجهی درخور برخوردار شد. از طراحیها و نقاشیهای دوران جوانی خود ناصرالدین شاه هم سه مرقع فراهم شد که خودش در زمان ولیعهدی در سال 1262-1263هـ.ق گرداوردی کرده بود.

در این طراحیها صورت بعضی ار مستخدمین و عمارات ،شاهزادگان و چند دورنما آمده است.

یک مرقع دیگر به نام مرقع "فلک" با کتابت حسن بن میرزا محمدحسینی و به تاریخ 1283هـ.ق فراهم آمده که آثاری از محمدباقر به تاریخ 1191هـ.ق، میرزابابا و محمد صادق را در خود گرد آورده است. در این مرقع چهار قطعه خط نستعلیق با ابیاتی در مدح ناصرالدین شاه و تصاویری از گل و بته و چهره پردازی ، گل  مرغ ، تصویر چهره زن، دورنماسازی و تصاویر حیوانات نیز قرار دارد.

از دوره ناصری دو مرقع در دست است که از نظر اجتماعی و جامعه شناختی اهمیت شایان دارد:

یکی مرقعی است محفوظ در کتابخانه کاخ گلستان و فراهم شده در سال 1296هـ.ق که دارای 32 قطعه آبرنگ از دیدار ناصرالدین شاه از اطراف تهران و ییلاقات آن که شرح مختصری از هر مکان در ذیل آن آمده است.

در این مرقع که به مرقع شکارگاه شهرت دارد طراحی از صنیع الملک و نقاشی از بهرام نقاش است و گاهی صحنه هایی از زندگی روزمره مردم ثبت شده است.

مرقع دیگر مرقع "اصناف" است و دربردارند 32 تصویر آبرنگ از مشاغل مختلف و لباسهای گوناگون عصر قاجار که با قلم شکسته نستعلیق در زیر هر تصویری نام و شغل صاحب تصویر آمده است. این مرقع نیز در موزه کاخ گلستان محفوظ است.

اسماعیل جلایر ، نقاش نام آور دوره ناصری ، در سال 1386 هـ.ق مرقعی به قطع خشتی و مشتمل بر هشت قطعه تصویر سیاه قلم از عرفای بزرگ نظیر شمس تبریزی ، اوحدی مراغه ای، بایزید بسطامی، سید معصومعلی شاه، نورعلی شاه، مشتاق کرمانی ، باباطاهر و دو قطعه نقاشی گل و بته  و وشه انگور گرد آورد.

در دوره ناصری به دلیل تنوع موضوعات ، مرقعات هم موضوع بندی شده است مثلا مرقع نقاشی الفیه ی ایرانی و فرنگی یا مرقع طرح لباس نظام، مرقع نقاشی چینی روی لعاب برنجف مرقع نقاشی ژاپنی، مرقع نقاشی نقطه چین و غیره .

پس از دوره مشروطیت و تعمیم نقاشی و خطاطی در بین گروه ها و قشرهای مختلف مردم ، مرقع جای خود را به آلبوم عکسها و تصاویر و یا مجموعه های مختلف دیگر داد و کارکرد اجتماعی وسیعی پیدا کرد.