دوره گذار( چاپ سنگی)

از دیگر هنرمندان فعال در این زمان باید از میرزا موسی ممیزی و مهدی مصورالملک اشاره کرد. اینان علاوه بر چهره نگاری از درباریان به نقاشی از زندگی و کار مردم عادی نیز می پرداختند. ایشان در هنر چهره نگاری خصوصا برای روزنامه از هنر چاپ سنگی استفاده می کردند.

موسی در نقاشی رنگ و روغنی و سیاه قلم مهارت داشت و پس از مرگ ابوتراب غفاری مسئولیت تصویرگری روزنامه شرف به او واگذار شد.

مهدی چهره ی شخصیتها ر با پرداختکاری دقیق برای روزنامه شرافت نقاشی می کرد . پرده های رنگ و روغنی او نمونه های شاخص مردم نگاری در این دوره به شمار می رود.

صنیع الملک را به دلیل پیشگامی در کار چاپگری می توان پدر هنر گرافیک ایران خواند. چنانچه اشاره کردیم، کار او را ابوتراب ، موسی و مهدی در نشریات شرف و شرافت دنبال کردند .

رواج چاپ سنگی ، مصور سازی کتابهای چاپی را هم در بر داشت.

تصویر گری کتاب روی لوح سنگی چاپ، خود زمینه ی تاره ، گرچه کم ارزش تری ، برای هنرنمایی نقاش قاجاری به وجود آورد.

متون کلاسیک ادب فارسی ، مانند فردوسی ، نظامی، کلیه دمنه، بوستان و چه بسیار آثار نظم و نثر دیگر، در زمان ناصرالدین شاه به چاپهای مصور متعدد منتشر شدند .

در مجلدات اولیه نام علیقلی خویی مکررا به عنوان صورتگر ذکر شده است.  شیوه نقاشی او طبعا مبتنی بوده است بر آنچه که نقاشان درباری فتحعلیشاه اجرا کرده بودند با طراحی و ادراکی عموما ضعیف و گاه با نیروی تخیل و طنزپردازی پرتوان.

مصطفی نیز از دیگر تصویرگران چاپی آن زمان بو د و شاهنامه ای را به شیوه طیعتگرایانه مصور ساخت.

پس از چاپ سنگی

در نیمه دوم سده سیزدهم، کثیری از هنرمندان به نقاشی زیرلاکی و میناکاری روی آورده بودند.

در اصفهان پسران نجفعلی (محمدکاظم، محمدجعفر و احمد) شیوه کار او را تقریبا بدون تغییر ادامه دادند.

محمد اسماعیل صحنه های شلوغ جنگ و رویدادهای تاریخی را با تمامی جزئیات به تصویر می کشید.

نصرالله حسینی امامی در نقاشی گل و مرغ تخصص داشت و بر خلاف نقاشان پیشین از ریزه کاری زیاده از حد احتراز می جست .

فعالیت نقاشانی چون آقابزرگ و عباس در شیراز متمرکز بود.

آقا بزرگ چهره رجال قاجاری را به سیاق صنیع الملک تصویر می کرد و عباس شیرازی همچون بسیاری از قلمدان نگاران دیگر، نقشمایه ها و ترکیب بندیهای اروپایی را به کار می گرفت.

بدین سان صحنه های مسیحی ، پیکره های ویکتوریایی (انگلستان) و منظره های شهری اروپایی از رایج ترین عناصر تصویری زیرلاکی آن زمان بودند.

در واقع این موج گسترده فرنگی مآبی از درون خانه های اشراف و ثروتمندانی که از انواع کالاهای اروپایی انباشته شده بود، بر می خاست. اما از سوی دیگر قلمدانایی هم از زیر دست استادان فن بیرون می آمدند که در آنها طرحهای تذهیبکاری و یا موضوعاتی چون بهرام گور و آزاده و خسرو شیرین به چشم می خورد.

ملاحظه می شود که در نقاشی نیمه دوم سده سیزدهم هنوز انتخاب قطعی صورت نگرفته است .

هنوز نقاشان اعم از درباری و غیر درباری کم یا بیش به سنتها و معیارهای گذشته وفاداری نشان می دهند.

به سخن دیگر اینان در یک مرحله انتقالی حساس، راه حل را در برخوردی دوگانه یافتند. چنین است که "در کنار موضوعات اجتماعی بعضی از آثار صنیع الملک، شاهد تکچهره ای او از اعیان و اشراف زمانه اش می شویم و یا می بینیم که به سنت نسخه های مصور قدیمی ، الف لیل(هزار و یکشب) را مصور می کند.

یا محمود خان ملک الشعرا که در کنار نقاشی جالب توجه استنساخ خود، جلد قلمدان هم کار می کند. یا میرزا موسی که هم به صورت رجال عهد ناصری را در روزنامه شرف ترسیم می کند و هم به موضوعاتی انسانی و پرعطوفت می پردازد. یا میرزا مهدی مصور الملک و دیگران که همین طور بوده اند".¹

پنج نسل از نقاشان ایرانی از محمد زمان تا مزین الدوله، با جدیت تمام یک هدف را دنبال کردند و آن درک اصول طبیعت نگاری اروپایی بود.

این تلاش سرانجام در اواخر سده سیزدهم به ثمر رسید. محمد غفاری (کمال الملک) بیش از هر نقاش دیگری در این موفقیت سهم داشت.

پی نوشت:

آغداشلو، ص78-79

منابع:

نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران

از خوشی ها و حسرت ها، ایدین آغداشلو، تهران، 1371

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین

نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت