تبیان، دستیار زندگی
هنر قاجار به طور کلی در طول دوره 130 ساله خود تاثیرات عمیقی بر پیکر هنر ایرانی خصوصا نقاشی نهاد. در این نوشتار به بررسی تمامی این تاثیرات در هنر نقاشی و نمودهای آن در عرصه فرهنگی خواهیم پرداخت.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دستاوردهای نقاشی قاجار


هنر قاجار به طور کلی در طول دوره 130 ساله خود تاثیرات عمیقی بر پیکر هنر ایرانی خصوصا نقاشی نهاد. در این نوشتار به بررسی تمامی این تاثیرات در هنر نقاشی و نمودهای آن در عرصه فرهنگی
خواهیم پرداخت.

دستاوردهای نقاشی قاجار

در این دوره هنرمندان که از اواخر دوره صفوی با هنر غربی روبه رو شده بودند ، مجبور به گزینش میان سبک غربی و سبک شرقی گشتند. در ابتدا نقاشان به تعامل با غرب روی آوردند و به تلفیق هنرهای سنتی و غربی پرداختند اما با روی کار آمدن ناصرالدین شاه و در پی سفرهای او به اروپا و تغییر سلیقه اش، در نهایت هنر بومی به کنار رفت و با ظهور کمال الملک، سلیقه ی شرقی، به سلیقه ی غالب هنر درباری تبدیل شد.

جلوه های نقاشی دوره قاجار را می توان در وجود و جنبه های زیر خلاصه کرد:

1- پایگانهای اجتماعی هنرمندان همگام با تحولات اجتماعی و سیاسی این دوره دگرگون شد.در این دوره با قطعیت می توان از صنف نقاشان در جامعه ایران صحبت کرد که "ضرورت"، موجبات پدیداری آن را فراهم ساخته بود.

2- در آموزش هنر نقاشی، در اوایل دوره قاجار، همچنان شیوه استادی –شاگردی سنتی حاکم بود و در این نوع نظام آموزشی، رنجیره ی مناسبات خانوادگی و خویشاوندی غلبه داشت. ولی در نیمه دوم سده سیزدهم هجری تکانی در این نظام رخ داد و با ایجاد نقاشیخانه ی دولتی به وسیله ابوالحسن خان صنیع الملک و نیز ایجاد رشته نقاشی در مدرسه دارالفنون شیوه آموزش نقاشی به تدریج دگرگون شد و بُعد اجتماعی پیدا کرد.  ایجاد مدرسه صنایع مستظرفه به وسیله کمال الملک به این تحول شتاب بیشتری بخشید.

3- در این دوره شماری از ایرانیان را رسما برای فراگیری هنر نقاشی به اروپا اعزام کردند. دگرگونی در اصول و قواعد نقاشی ایران با بازگشت این محصلان به ایران شروع شد و نقاشی ناتورالسم اروپایی در کلیت خود ، محل تشویق قرار گرفت. مسائلی چون سایه روشن ، حجم نمایی، نورپردازی از طریق رنگ گزینی و غیره سیر پیشرفت خود را طی کرد.

دیوارنگاری که پیشینه ای دیرینه در ایران داشت در این دوره نیز به طرزی نو ادامه یافت. نقاش در این دیوارنگاریها تلاش کرد تا صحنه ی دربار را با دقت یک گزارشگر نشان دهد. صحنه های جلوس، گردآمدن درباریان، حضور سفیران خارجی در دربار از مضامین اصلی این دیوارنگاریها بود. این دیوارنگاریها گاهی بر روی بوم انجام و از دیوار تالارها آویخته می شد و گاهی نیز بر روی کاشی و زمانی هم مستقیما روی دیوار اجرا می شد

4- سنت کتاب آرایی ایران و یا به تعبیر بهتر نگارگری سنتی ایران در متون ادبی و تاریخی ، گرچه گاهی توجه شاهان و اعیان قاجار را به خود واداشت و آثاری چون شاهنامه داوری و هزار یک شب را پدید آورد ولی روی هم رفته از رونق و رواج بازماند و اصول و قواعد خود را در جلوه های دیگر نقاشی این دوره انعکاس داد.

دستاوردهای نقاشی قاجار

5- با فول کتاب آرایی، نقاشی لاکی رونق بیشتری یافت. این نوع نقاشی که در اواخر دوره صفوی شکل گرفته و در دوره زندیه و افشاریه پرورده و پخته شده بود، در دوره ی قاجار آثار ماندگار در قلمدان نگاری، قاب آیینه ، صندوقچه جواهرات و غیره خلق کرد. گل و مرغ ، گل و بوته، دسته گل، منظره پردازی، پیکرنگاری از نوع فرنگی نقش ماه های اصلی این نوع نقاشی برشمرده می شود. نقاشان تهران، اصفهان و شیراز ریزه کاریها و زیبایی های نگارگری سنتی ایران را به نوعی دیگر در نقاشی لاکی زنده کردند.

6- دیوارنگاری که پیشینه ای دیرینه در ایران داشت در این دوره نیز به طرزی نو ادامه یافت. نقاش در این دیوارنگاریها تلاش کرد تا صحنه ی دربار را با دقت یک گزارشگر نشان دهد. صحنه های جلوس، گردآمدن درباریان، حضور سفیران خارجی در دربار از مضامین اصلی این دیوارنگاریها بود. این دیوارنگاریها گاهی بر روی بوم انجام و از دیوار تالارها آویخته می شد و گاهی نیز بر روی کاشی و زمانی هم مستقیما روی دیوار اجرا می شد.

7- پیکرنگاری درباری، به عنوان وسیله ای برای تفاخر و به رخ کشیدن حشمت و شوکت دربار، از همان ابتدای دوره قاجار شکل گرفت. فتحعلی شاه از این وسیله برای شوکت نمایی دربارش بهره جست. این شیوه نقاشی از همان ابتدا پیدایش وسیله ای سودمند برای تبلیغات دربار بود تا حضور قدرت خود را در جامعه و حتی در خارج اعلام کند.

8- در اوایل دوره قاجار، نوعی باستان گرایی در هنر ایران پدید آمد. فتحعلیشاه به شیوه شاهان هخامنشی و ساسانی به نقش برجسته توجهی خاص نشان داد و نقش برجسته هایی در بعضی از نقاط ایران از او باقی است. در این نقش برجسته ها هم شکوه نمایی دربار و تحقق قدرت قاجار هدف اصلی بود. صحنه های حماسی و شکار از مضامین این نقش برجسته ها محسوب می شد. باستان گرایی بعدها در نقاشی روی کاشی عمارات قاجاری هم جلوه ای بارز یافت و تصاویر شاهان باستانی از کیومرث تا دوره قاجار در آنها انعکاس پیدا کرد.

9- با حضور دستگاه عکاسی در ایران تحولی چشمگیر در نقاشی پدیدار شد. بعضی از نقاشان با استفاده از عکسها به نقاشی، به ویژه چهره پردازی پرداختند. گفته شده که محمدخان ملک الشعرا بیشتر دورنماهای خود را از عکسها رونگاری می کرده است. عکس که واقعیت را بی کم و کاست و بی واسطه به تصویر می کشید بعدها جای چهره نگاری را گرفت و چهره نگاری برای درباریان نه یک ضرورت ، بلکه یک امر تفننی شد.

دستاوردهای نقاشی قاجار

10- در این دوره نقاشی جلوه های دیگری هم پیدا کرد . با کشیده شدن آن به درون توده های مردم ، وسیله ای برای بیان آرمانها و انگاره های مردم کوچه و بازار شد. نقاشان بازاری به تصوریسازی کتب عامه پسند پرداختند. پرده های نقاشی بزرگی از وقایع کربلا برای پرده خوانها تهیه کردند. قهوه خانه ها، نقاشی مجالس شاهنامه را برای نقالان، به نقاشان سفارش دادند. بدین ترتیب کارکرد اجتماعی خود را در مضامین مذهبی ، حماسی و اجتماعی به صحه گذاشت و در خدمت بسط دنیای فکری مردم کوچه و بازار قرار گرفت.

11- با بسط و توسعه چاپ و مطبوعات از میانه سده سیزدهم به بعد، لیتوگرافی و  باسمه کاری در ایران پدید آمد. این جریان بعدها به سوی نظمی دقیق کشیده شد و مطبوعات یکی از عرصه های عرضه ی آثار نقاشان به مخاطبانشان شد. چشم اندازهای دیگر نقاشی مطبوعات، شکل گیری گرافیک و کاریکاتور با کارمایه های غنی و پرمایه و تنوعی بی حد بود.

12- به طور کلی در نقاشی دوره قاجار تزئین بر روایت غلبه داشت. هنر حالت کاربردی یافت. به انسان توجه بیشتری شد و در شبیه سازی آن اصول شبیه سازی و چهره پردازی ناتورالیستی قابل توجه بود. سترگ نمایی و شوکت سازی از ویژگیهای پیکرنگار بود . در آن به علم مناظر و مرایا (پرسپکتیو) توجهی درخور شد. در رنگ بندی از مایه های نیلی، طلایی، فیروزه ای ، لاجوردی ، سبز زمردی، سرخ شنگرفی و مایه های گرم (نارنجی و زرد وقرمز) استفاده کرند و رقم زنی نقاشیها عمومیت یافت و اغلب آنها دارای رقم و تاریخ شد.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت

نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین