تبیان، دستیار زندگی
در زمان فتحعلیشاه شرایط برای تجدید حیات هنر درباری مناسب بود. شاه قاجار شماری از برجسته ترین هنرمندان را در پایتخت (تهران) گردآورد و آنها را به کار نقاشی پرده های بزرگ اندازه برای نصب در کاخهای نوساخته گماشت.
عکس نویسنده
عکس نویسنده
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

پیکرنگاری درباری


در زمان فتحعلیشاه شرایط برای تجدید حیات هنر درباری مناسب بود. شاه قاجار شماری از برجسته ترین هنرمندان را در پایتخت (تهران) گردآورد و آنها را به کار نقاشی پرده های بزرگ اندازه برای نصب در کاخهای نوساخته گماشت.

نخستین نقاشباشی دربار قاجار " میرزا بابا" نام داشت که از او چندین پرده رنگ روغنی و تصاویر یک دیوان اشعار فتحعلیشاه مربوط به سالهای اولیه ی سلطنت این شاه بر جای مانده اند.

بهترین نقاشی میرزابابا ، شمایلی از فتحعلیشاه با عمامه ی جقه دار و جامه و اسلحه ی گوهر نشان ، که جلوی پنجره ای بر روی یک قالیچه ی مرصع نشسته است.

پیکرنگاری درباری

این پرده از هر حیث ویژگیهای یک سبک رسمی جدید را نشان می دهد، و برجسته ترین نقاشان درباری تا آغاز سلطنت ناصرالدین شاه کمابیش تابع ضوابط آن بوده اند.

عمده مشخصات این سبک عبارتند از:

ترکیب بندی متقارن و ایستا با عناصر افقی و عمودی و منحنی؛ سایه پردازی مختصر درچهره و جامه؛ تلفیق نقشمایه های تزئینی و تصویری؛ و رنگ گزینی محدود با تسلط رنگهای گرم به خصوص قرمز.

بدین سان قرنی پس از انقراض سلطنت صفویان ، سبکی منسجم و مکتبی متشکل در نقاشی ایران پدید می آید که با توجه به ویژگیهای موضوعی و کاربردی نقاشیها، عنوان "پیکرنگاری درباری" را برای این مکتب برگزیده اند.

پیکرنگاری درباری نمایانگر اوج هم آمیزی سنتهای ایرانی و اروپایی است که در یک قالب پالایش یافته و شکوهمند.

به سخن دیگر ، این مکتبی است که در آن روشهای طبیعت پردازی ، چکیده نگاری و آذینگری به طرز درخشان با هم سازگار شده اند. در این مکتب، پیکر انسان اهمیت اساسی دارد؛ ولی به رغم بهره گیری از اسلوب برجسته نمایی، همواره شبیه سازی فدای میثاقهای زیبایی استعاری و جلال و وقار ظاهری می شود.

غالبا شاه، شاهزادگان و رامشگران درباری تنها در برابر اُرسی یا پنجره ای که پرده اش به کنار جمع شده است، قرار گرفته اند. مردان با ریش بلند و سیاه، کمرباریک، و نگاه خیره در حالی که دستی بر شال کمر و دست دیگری بر قبضه ی خنجر دارند، نمایانده شده اند و زنان با چهره ی بیضی ، ابروان پیوسته، چشمان سرمه کشیده و انگشتان حنا بسته در حالتی مخمر به تصویر درآمده اند.

همگی در جامگان زربفت و مروارید نشان، و غرق در جواهر و زینتها تجسم یافته اند . سریر ، تاج ، کلاه ، سلاح ، قالیچه، مخده و جز اینها نیز سراسر نقشدار و فاخر هستند. به طور کلی افراد بیشتر به واسطه ی اشیا معرفی می شوند و کوششی برای نمایش خصوصیات روانی آنها مشهود نیست. اشیا فرعی چون صراحی و جام، میوه و گلدان و غیره، فضای دوبعدی تصویر را پر می کنند. در برخی پرده ها چشم اندازی از طبیعت یا معماری در پسزمینه به چشم می خورد.

مهر علی به خصوص در یک شمایل تمام قد فتحعلیشاه با تاج کیانی و عصای مرصع نهایت ذوق و مهارتش را نشان داده است. در این پرده انتخاب حالت ایستادن شاه با یک بازوی بالا آورده و یک دست به کمر زده ، جلوه ی شکوهمند خاصی را به وجود می آورد؛ و ریش پهن سیاه و انبوه جواهر جامه و تاج جقه دار بزرگ او، این جلوه را دوندان می کند

"مهر علی" برجسته ترین نقاش دربار فتحعلیشاه به شمار می آید. پرده های برجا مانده از این نقاش حاکی از آنند که او بیش از همکارانش در نمایش شوکت  شاهانه توفیق یافته است.

مهر علی به خصوص در یک شمایل تمام قد فتحعلیشاه با تاج کیانی و عصای مرصع نهایت ذوق و مهارتش را نشان داده است. در این پرده انتخاب حالت ایستادن شاه با یک بازوی بالا آورده و یک دست به کمر زده ، جلوه ی شکوهمند خاصی را به وجود می آورد؛ و ریش پهن سیاه و انبوه  جواهر جامه و تاج جقه دار بزرگ او، این جلوه را دوندان می کند.

ظرافت طراحی ، وسواس در رنگ گزینی و استادی در اجرای کار چنان هست که بتوان این پرده را در زمره بهترین آثار نقاشی ایران قلمداد کرد.

پیکرنگاری درباری

محتملا مهر علی به چهره نگاری از زنان درباری نیز می پرداخت، ولی این قبیل پرده هایش فاقد امضا هستند.

"عبدالله خان" از دیگر نقاشان خاصه ی فتحعلیشاه بود و از او تکچهره می کشید. او دیوارنگاره ای عظیم از مراسم سلام نوروزی فتحعلیشاه در تالار بارعام کاخ نگارستان اجرا کرده بود (1228هت.ق) که اکنون از بین رفته است. اما بر اساس مدارک موجود، می توان این دیوارنگارهرا به تصور درآورد:

در مجلس مرکزی فتحعلیشاه در میان دوازده تن از پسرانش بر سریر نشسته است؛ و در زیر تخت او شش غلام جنگ افزارهای شاهان را حمل می کنند. در دیوار های جانبی صفوف طویل درباریان (در بالا) و سفیران دول خارجی (در پایین) قرار گرفته اند. مجموعا 118 نفر در مراسم حضور درند . ترکیب بندی متقارن و سترگنمایی این دیوارنگاره بار دیگر ما را با الگویی روبرو می کند که از دیرزمان برای صحنه های جلوس شاهانه به کار می رفته است.

"محمد حسن افشار" ، "ابوالقاسم" ، و نیز نقاشان جوان تری چون سید میرزا، احمد، محمد (شیرین نگار) در این زمان کار می کرده اند.

در آثار این نقاشان به رغم برخی تفاوتها در انتخاب موضوع و شیوه کار ، ویژگیهای کلی مکتب پیکرنگاری درباری را می توان باز شناخت.

میرزابابا ، مهرعلی و سید میرزا علاوه بر پرده نگاری رنگ روغنی به کار نقاشی زیرلاکی و مصورسازی کتاب هم می پرداختند. مهرعلی در نقاشی پشت شیشه نیز دست داشت و با این اسلوب ، چند تکچهره ی استادانه از فتحعلیشاه و درباران قاجار از خود برجای گذاشته است.

سمیه رمضان ماهی

بخش هنری تبیان


منابع:

نقاشی ایران، شیلار کن بای، ترجمه مهدی حسینی، انتشارات دانشگاه تهران

نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، روئین پاکباز انتشارات زرین و سیمین

نگارگری ایران، یعقوب آژند، انتشارات سمت